«radioelektronika» kafedrasi «radioapparaturalar diagnostikasi»

К
chk
=F/R, 
бу ерда F- нуқсонли жойнианиқлаш учун, объектнинг қабул қилинган 
даражада бўлинган таркибий қисмларининг сони, R–объектнинг таркибий 
қисмларининг умумий сони. 

---

Ишчанлик хусусиятини аниқлаш бўйича диагностика қилиш амалиёти 
ва нуқсонли (бузилган) жойни излаш ҳам бир қанча кўрсаткичлар билан 
характерланиши мумкин,улар қуйидагилардир: 
L– элементар тестли таъсирлар сони билан аниқланувчи, диагностика 
қилиш тестининг узунлиги; 
Р
i,j 
–(i,j) – иккита тасодифнинг биргаликда келиши эҳтимоллиги 
кўринишидаги диагностика қилишдаги хатолик эҳтимоллиги, яъни ДО i 
техник ҳолатда бўлиши, диагностика қилишнатижасида эса, у jҳолатда деб 
ҳисобланади; 
D – тўғри диагностика қилинганлиги эҳтимоллиги - диагностика 
қилиш системасининг, диагностика объекти қандай техник ҳолатда 
эканлигини аниқлашининг тўлиқ эҳтимоллиги. 
Берилган воситаларда РЭВни техник назорат ва диагностика қилиш, 
назоратга яроқлик хусусияти билан характерланади. миқдорий жиҳатдан 
диагностика қилиш кўрсаткичлари ва назоратга яроқлик қуйидагилар билан 
характерланади: 
τ
d
– диагностика қилишнинг ўртача оператив давомийлиги ва 
мураккаблиги; 
С
d 
– диагностика қилишнинг ўртача оператив нарҳи; 
К
ub
– диагностика қилиш воситаси билан боғловчи қурилманинг 
унификация коэффициенти -К
ub
= N
u 
/ N
o
, бу ерда N
u
– унифицирланган 
қурилмалар сони, N
o
–боғловчи қурилмаларнинг умумий сони; 
K
up
– 
маҳсулот 
сигналлари 
параметрларининг 
унификация 
коэффициенти – K
up
=δ
u
/δ
o
, бу ерда δ
u
-унифицирланган диагностик 
параметрлар сони, δ
o
–параметрларнинг умумий сони; 

---

К
dm
– маҳсулотни диагностика қилишга тайёрлашнинг мураккаблик 
коэффициенти - К
dm 
=(W
d
-W
b
)/W
b
, бу ерда W
b
– маҳсулотни диагностика 
қилиш учун тайёрлашнинг ўртача мураккаблиги, W
d
=W
o
+ W
b
, бу ердаW
o
- 
диагностика қилиш учун тайёрлашнинг асосий мураккаблиги; 
К
mf
=(G
sd
-G
mdv
)/G
sd
– диагностика қилишда махсус воситалардан 
фойдаланиш коэффициенти, бу ерда G
sd
ваG
sdm
–мос равишда диагностика 
қилишнинг серяли ва махсус воситалари. 
РЭВ сини ишга яроқли ва яроқсизлиги хусусиятларини фақатгина 
унинг диагностик параметрларини ўлчаш жараёнларида ва уларни 
қийматларини меъёридагиси билан ўлчаш орқали аниқланади. 
Диагностик параметрлар (ДП)– бу диагностика қилинувчи объектнинг 
техник ҳолатини аниқлаш учун, ўрнатилган тартибда фойдаланиладиган 
параметрлари ҳисобланади. Ҳар бир РЭҚ ва воситасининг техник 
ҳолатларини характерлайдиган, ўзига мос жуда кўп параметрларини 
кўрсатиш мумкин. Кўпгина ДПлар ўзининг мўлжалланиши бўйича икки хил 
табиатга эга бўлиши мумкин, яъни бир вақтда диагностик ва техник 
параметрлар бўлиши мумкин. Ҳудди шу параметрлар диагностика 
қилинаётганда ўлчанади ва уларнинг чегарадан чиқиши ва меъёрга мос 
келмаслиги орқали РЭ қурилмасининг ишдан чиқиши ва нуқсонини осон 
аниқлаш мумкин бўлади. 
РЭ қурилмасининг ишдан чиқиши характеристикаси бўлиб, унинг 
битта ДП ни меъёрдан четга чиқиши ҳисобланади. Мураккаб РЭ қурилмани 
ёки РЭВнинг ўзини ишчанлик ҳолатда эканлиги ҳақида ечимга келиш учун, 
ДП тўпламини ўлчаш керак булади, бу тўплам элементлари қанча кўп бўлса 
қурилма шунчалик мураккаб ҳисобланади. ДП тўпламларини баҳолаш 
асосида объект ҳолатини аниқлаш жуда мураккаб илмий-техник масала 
ҳисобланади, бу масала таркибига ДП тўпламларини аниқлаш, ҳар бир ДП 
учун рухсат этиш чегарасини танлаш, параметрларнинг жорий қийматларини 

---

ўлчаш ва бошқа прогнозлаш операциялари киради. Агар диагностика 
параметлари қийматларини ўлчашнинг имконияти бўлмаса, унинг қийматини 
бошқа параметлар қийматлари асосида, функционал боғлиқлигига қараб 
аниқлаш мумкин бўлади. 
U(u
1
, …, u
n
) диагностик параметрлар тўплами, объектнинг U
I
(u
i1
, … 
u
in
)ишчанлик хусусиятини,U
NI
(u
ni1
, …, u
nin
), бунда U
NI
⸦U, ишдан чиқган, 
нуқсонли жойнианиқлаш ва U
PR
(u
pr1
, … u
pr n
)техник ҳолатини прогнозлаш 
учун мўлжалланади. Кўпгина ҳолатларда бу учта ДП қисм тўпламлари бир 
бирлари билан биргаликда келади. 
ДПлар тўпламлари қуйидагиларни характерлаши ва аниқлаши керак 
бўлади: назорат қилишнинг тўлиқлигини, нуқсонни излаш имконияти ва 
излаш алгоритмларини оптималлашни, бузилиш юзага келишини олдиндан 
башорат қилиш имкониятини ва РЭВнинг алоҳида қурилмаларини ва 
уларнинг таркибий қисмларини деградацион жараёнлар таъсирида 
ўзгаришига сезгирлигини. 
ДП тўпламларини танлаш ва аниқлаш, бу иқтисодий сарф ҳаражатлар 
билан боғлиқ бўлганлиги сабабли бу тўпламни иложи борича минималлаш 
керак бўлади. Бунда диагностика қилиш сифатини сақлаб қолиш, яъни 
назорат қилишнинг тўлиқлигини, ишончлилигини, излаш имкониятини, 
башорат қилиш ва сезгирликни аниқлашни таъминлаш керак бўлади. 
ДП тўпламларини танлашдаги яна бир муҳим хусусият бўлиб, 
мураккаб РЭВларининг чиқишларидаги техник характеристикалари уларнинг 
ишчанлик ҳолатларини характерлаши ва РЭВ ҳолатини тасвирлаши билан 
бирга, уларда тескари боғланишларни қўллаш йўли билан, уларнинг 
ҳолатлари меъёрлаштирилиши ҳисобланади. Тескари боғланишлар 
қўлланилганда занжирларнинг сезгирлиги камамаяди, яъни РЭВ техник 
ҳолатини тасвирланиш даражаси камаяди. Бу жараённи уч каскадли 
кучайтиргич мисолида кўриб чиқамиз (2.4-раси Давидов). 

---

Битта каскаднинг кучайтириш коэффициенти К
i
=4 бўлса, бунда 
К
iP
=3,5,K
iYu
=4,5деб ҳисолаймиз. Йиғинди К
∑
=60, К
∑P 
=50,К
∑Yu
=70. 
Маълум бир вақтда K
1
=K
2
=K
3
=4, бунда К
∑
=64 ва кучайтиргич 
ишчанлик ҳолатида. Юзага келган носозлик туфайли №2 каскад ишдан 
чиқди, K
2
=2,5, бу меъёрдан паст ҳисобланади. Лекин АРУнинг ишлаши 
натижасидаК
1
=K
3
=4,5, бунда К
∑
=50,6, бу қиймат паст чегарада жойлашмаган 
бўлса ҳам, кучайтиргични ишчан ҳолатда деб қабул қиламиз. Лекин 
системада битта РЭ қурилмасининг бузилган жойи, яъни битта кучайтириш 
каскади носоз бўлишига қарамай, қолган иккита каскади ҳам максимал 
кучланганлик режимида ишлайди, бу эса унда деградацион жараёнларни 
ривожланишига олиб келади.Бундан келиб чиқадики, ДПлар тўпламларининг 
асосий характеристикалари бўлиб, деградацион жараёнлар таъсирида юзага 
келувчи РЭВ ҳолатини ўзгаришига бўлган сезгирлиги ҳисобланади. 
Шундай қилиб, диагностик параметрларни тўпламларини танлаш 
жараёнини қуйидаги босқичларга бўлиш мумкин: 
1. Бир қанча S ҳолатларни аниқлаш; 
2. ДП тўпламларини танлаш – U(S)=U[U(S
1
) … U(S
n
)], бунда 
K
PP
→max, 𝜕𝑈(𝑆
𝑖
)/𝜕S→max; 
3. U(S)тўпламни минималлаш; 
4. Ишчанлик хусусиятини текшириш ва нуқсонли жойни излашнинг 
рационал алгоритмларини синтез қилиш; 
5. Параметрларнинг рационал техник нормалари ва рухсатларини 
ўрнатиш. 
ДП тўпламларини танлашнинг шакллантирилган услублари диагностик 
объектнинг математик модели ва юзага келадиган носозликлар моделларини 
яратишни тақазо этади. Бу моделлар биринчи навбатда РЭВ ҳолатлари 
орасидаги ўзаро боғлиқликни, унинг ишлаш тартиблари ва шароитлари, 
кириш сигналлари ва чиқиш сигналлари параметрларини ўрнатиш 

---

имкониятини беради. Шундай тартибда диагностик моделни синтез қилиш 
масаласи шакллантирилади.