Alisрer navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

         2.2.  Maktab  repertuari  fani  bo’yicha  ta’limning  o’quv-uslubiy 

imkoniyatlari. 

Oliy  pedagogik  ta’lim  tizmidagi  ,,Musiqiy  ta’lim’’  yo’nalishi  mutaxassislik 

fanini  o’zlashtirish  o’quv  mashg’ulotlarini  olib  bo’rish  jarayonida  fanni 

o’zlashtirishda  qo’yilgan  talablarga  mos  bo’lishligi  uchun  muayyan 

---

 

38 

 

imkoniyatlardan  maksimal  darajada  foydlangan  holda  ish  tutishni  taqozo 

etadi.  Bizning  tadqiqiy  izlanishlarimiz  davomidagi  ayrim  xulosalarimizga 

ko’rsatmaga mana shunday imkoniyatlardan biri maktab repertusri asarlarini 

o’zlashtirishda  ular  ustida  bosqichma-bosqich  ishlashdir  desak  xato 

bo’lmaydi.  Lekin,  bu  bosqichlar  ,,shartli’’  bo’lishini  unutmaslik  kerak. 

Chunki,  hozirgi  kunda  ,,musiqiy  ta’lim  ixtisosliklari  o’quv  rejasiga  ko’ra 

,,maktab  repertuari’’  predmeti  musiqa  o’qitish  metodikasi  fani  tarkibida  3-

bosqichning  6-smestri  va  4-bosqichning  7-smestrida  o’tilishi  belgilangan. 

2008-yilga  qadar  yakka  trtibda  o’tilib  kelingan  ushbu  fan  endilikda  guruh 

holida  o’tilmoqda.  Bunday  dars  o’tish  shaklida  talabalarga  ularning 

imkoniyatlarini to’g’ri baholagan holda ularga vazifalar berish, ular bilan faol 

muloqot o’rnatish, berilgan topshiriqlarni bajarilishi xolatini talab darajasida 

nazorat  qilish,  baholash  kutulgan  natijaga  erishish  imkoniyatini  bermaydi. 

Ya’ni  bunday  tarzdagi  mashg’ulotlar  umumta’lim  maktablari  ,,  musiqa 

madaniyati  ’’fani  o’quv  dasturiga  kiritilgan  musiqiy  asarlarni  o’quv  rejada 

belgilangan  muddat  va  fanga  ajratilgan  soatlar  davomida  yetarli  darajada 

o’zlashtirish uchun mutloqo to’g’ri kelmaydi. 

         Bu o’rinda yana bir etibor talab jihat maktab repertuarini o’zlashtirishda 

har bir talabaning o’quvi, qobilyati, fanga munosabati bir xil bo’lmasligidir. 

Bu  holatda  o’qituvchi  qay  yusunda  ish  tutmog’i,  qanday  pedagogoik 

imkoniyatlardan  foydalanmog’i,  o’quv  jarayonini  samrali  kechishi  uchun 

qanday shart-sharoitga tayanmog’i lozim bo’ladi. 

          Biz  o’z  tatqiqotlarimizni  olib  borish  jarayonida  maktab  repertuarini 

imkon  qadar  mukammal  o’zlashtirishga  yordam  beruvchi  qo’shimcha 

imkoniyatlarni  aniqlashga  harakat  qildik  va  bu  boradagi  izlanishlarimizda 

shunday foydalanilmayotgan imkoniyatlar mavjudligiga amin bo’ldik. 

---

 

39 

 

          Bu o’rinda eng avvalo, umumta’lim maktablarining 1-7 sinf dasturidan 

o’rin  olgan  kuylash  va  tinglash  faoliyati  uchun  tavsiya  etilgan  repertuarni 

mavzusi,  janri,  tarbiyaviy  ta’sirchanligi  nuqtai-nazardan  tahlil  qilib  chiqdik. 

Chunki,  dasturga  kiritilgan  barcha  asarlar  kuylanishi,  tinglanishi  shart  qilib 

qo’yilmagan,  har  bir  semestrda  nechta  nechta  qo’shiq  o’rganish  va  musiqa 

tinglash me’yorlari mavjud. 

           Shundan  so’ng  har  bir  chorakda  va  o’quv  yili  davomida  musiqa 

tinglash,  jamoa  bo’lib  kuylash  faoliyatlarida  o’ganish  mumkin  bo’lgan  asar 

soni,  ularni  murakkablik  darajasi  (bu  yerda  asarni  necha  dars  davomida 

o’rganishning taxliliy hisobi ko’zda tutiladi) o’rganib chiqildi. 

           Musiqa darslarida o’quvchining sinf imkoniyatidan va o’quvchilarning 

qiziqishlari,  yagitdan  yartilgan  asarlar  hisobiga    mustaqil  asar  tanlash 

huquqini  hisobga  olgan  holda  talabalarning  ,,asosiy  cholg’u  asbobi’’, 

,,dirijtorlik’’,  ,,vokal  ijrochiligi’’  fanlari  bo’yicha  o’zlashtirgan  asarlari, 

asarlarning  murakkablik  darajasi,  janrlari  xilma-xilligi,  shu  o’rinda  ushbu 

darslarda  talabalarga  maktab  repertuari  bo’yicha  namunalar  berilish  holati 

ham o’rganiladi. 

         O’qituvchining  xoxish-irodasiga  ko’ra  tanlangan    namunalarni  o’qib 

dasturda  korstilgan  qaysi  asar  o’rnida,  unga  har  jihatdn  mos  kelishi  nuqtai-

nazaridan  qo’llqsh  mumkinligini  aniq  asosli  dalillarga  tayangan  holda  ish 

yuritish,  talabalard  bunday  ish  tutishga  ijodiy  yondoshuv  ko’nikmalarini 

shakllantirish  kerakki, bu ham ularni maktab faoliyatiga tayyorlashda o’ziga 

xos ahamiyat kasb etishi shubhasiz. 

        ,,Maktab  repertuari’’ni  o’zlashtirishning  yana  bir  imkoniyati  bu  ta’lim 

yo’nalishi o’quv rejqsidagi yakka tartibdagi yoki kichik guruhchalarga bo’lib 

o’tladigan amaliy mashg’ulotlar tarzida tashkil etiladigan fanlarning semestr 

bo’yicha dasturlariga qo’shimcha tarzda ,,mustaqil ta’lim’’ soatlari hisobidan 

---

 

40 

 

maktab  repertuariga  hos  asarlarni  muntazam  ravishda  kiritib  borilishiga 

erishish  va  ushbu  asarlarni  o’zlashtirilishi  yuzasidan  bilishini  baholashga 

alohida  reyting  ballarini  ajratish,  talabalarda  mustaqil  ta’limga  fanning 

tarkibiy  qismi  sifatida  qarash  ko’nikmalarni  qaror  toptirish  lozim.  Bunday 

imkoniyatdan  samarali  foydalanish  o’z  navbatida  yaxshi  natijalarga  olib 

keladi.      

       ,,Musiqiy  ta’lim’’  yo’nalishida  tahsil  oladigan  har  bir  talabani  birinchi 

bosqichdan boshlab amaliy fanlarni o’zlashtirish jarayonida fan dasturi bilan 

birlikda  ,,qo’shimcha’’  tarzda  (  mustaqil  ta’lim  soatlari  hisobiga)  maktab 

repetuari  bo’yicha  asarlarni  o’rganib  borishlari  va  shu  tariqa  o’zlarining 

,,shaxsiy  repertuarlarini’’boyitib  borishlarini  yo’lgs  qo’yish  ularni  ham 

tegishli  fanni  zarur  darjada  o’zlashtirishlariga,  shu  bilan  birga  ,,mustaqil 

ta’lim  soatlaridn  malakalarini  mustaqil  ravishda  boyitib  takomillashtirib 

borishlariga samarali ta’sir etadi. 

        ,,Maktab repertuari’’ fani mashg’ulotlarida asosiy e’tiborni talabalarning 

vokal 

ijrochiligi, 

dirijorlik 

va 

cholg’u  ijrochiligifanlari  bo’yicha 

mashg’ulotlarida  berilgan  “maktab  repertuariga”  tegishli  asarlarni 

o’zlashtirishlarini 

nazorat 

qilish, 

kamchiliklar 

yuzasidantahliliy 

suhbatlashish,  ularni  bartaraf  etish  yuzasidan  maslahatlar  berish,  ko’rsatib 

berish,  namoyish  qilish  bo’yicha  amaliy  bilim  va  tushunchalar  berishga 

qaratish to’g’ri bo’ladi. 

         Bizga  ma’lumki  “musiqiy  ta’lim”  ixtisosligi  o’quv  rejasiga  binoan  3-

bosqichda  “ananaviy  ijrochilik  va  maqom  asoslari”  va  “o’zbek  mumtoz 

qo’shiqchiligi” shuningdeg pedagogika institutlarida esa 4-bosqichida tanlov 

fani  sifatida  “o’zek  xalq  musiqa  merosi”  fanlari  o’rganiladi.  Ushbu  fanlar 

o’quv  predmeti  mazmunida  talabalar  o’zbek  xalq  musiqasining  shakillanish 

yo’llari,  og’zaki  ananadagi  folklor  hamda  og’zaki  ananadagi  kasbiy  (ustoz 

---

 

41 

 

shogirt)  musiqaning  paydo  bo’lishi,  shakillanishi,  o’ziga  xos  xusisiyatlari, 

yetakchi janrlari, maqom musiqasi, uning milliy mumtoz musiqasining asosi 

sifatidagi  musiqa  madaniyatimizda  tutgan  o’rni,  tuzilishi,  turkumlari, 

ularning shubalari cholg’u va nasr yo’llari mashhur ijrochilari, shash maqom, 

Xorazim maqomlari, Farg’ona Toshkent maqom yo’llari, ularning o’ziga xos 

va  mushtarak  hamda  farqli  jihatlari  haqida  umumiy  bilim  va  tushunchalar 

bilan  tanishib  boradilar.  Oz-o’zidan  ravshanki  ushbu  yo’nalishdagi  bilimlar 

umum ta’lim maktablari dasturiga ham mustaqil mavzular sifatida kiritilgan. 

Oliy  ta’lim  jarayonida  esa  talabalar  ushbu  mavzular  bo’yicha  ancha  keng 

doiradagi,  maxsus  fanlar  doirasida  tizimlashtirilgan  ma’lumotlarni,  zarur 

darajada amaliy ijrochilik bo’yicha ham malakalarni egallashadi. 

         Yuqoridagi fanlarga oid bilimlar maktab “musiqa madanyati” faning 6-

7  sinflari  dasturidan  joy  olgan  o’zbek  musiqasining  madaniy  uslublari, 

Surxandaryo-Qashqadaryo, Farg’ona-Toshkent, Samarqnad-Buxoro, Xorazm 

musiqa  uslubidagi  mumtoz  va  maqom  san’ati,  dostonchilik  ijodiyotiga  oid 

mavzular  bo’yicha  darslarni  tashkil  etish  va  o’quvchilarga  zarur  bilimlarni 

yetkazishda  qo’l  keladi.  Shu  o’rinda  6-7  sinflardagi  “musiqa  tinglash”  va 

“jamoa  bo’lib  kuylash”  faoliyati  uchun  tavsiya  etilgan  asarlar  muviqa 

san’atining  murakkab  va  yirik  shakillari  hisoblanmish  mumtoz  va  maqom 

ijrochiligiga  oid  namunalardan  iborat  bo’lib,  ularni  cholg’u  asbobida  yoki 

o’qituvchining  “jonli  ijrosida”  namoyish  etishi  hamma  o’qituvchining  ham 

qo’lidan  keladi  deb  bo’lmaydi  va  bu  narsani  talab  qilish  ham  pedagogik 

jihatdan  unchalik    bo’lmaydi.  Chunki,  mumtoz  va  maqom  qo’shiq-

kuylarimuaxsus  mutaxasisliklar,  muayyan  tajriba  mahorat  va  kasbiy 

tayyorgarlikni talab etedi. 

        Shu  bois  ham  umum  ta’lim  maktablarining    yuqori  sinflarida  qo’shiq 

kuylashga  nisbatan  musiqa  tinglashga  etibor  qaratiladi.  Asarni  tinglash 

---

 

42 

 

tahlilqilish,  ularga  haqida  qo’shimch  malumotlarga  keng  o’rin  beradi.  Oliy 

pedagogik  ta’lim  jarayonida  maktab  musiqa  darslariga  tegishli  yuqori 

sinflarda  o’rganiladigan  mavzular  bo’yicha  namunalarni  tahliliga  asosiy 

etiborni qaratish o’z navbatida talabalarni maktab faoliyatiga tayyorlash, yani 

maktab  repertuarini  o’zlashtirish  imkoniyatlarini  yuzaga  chiqarishning 

samarali yo’llaridan hisoblanadi. 

        Musiqiy ta’lim yo’nalishidagi ,,Musiqaning elementlar nazariyasi’’ kursi 

uchta  fan  tarkibida  (musiqa  nazariyasi,  musiqa  asarlari  tahlili,  garoniya) 

kkkkkkk  va  oldingi  yillarda  ushbu  fan  uchun  o’quv  muddati  1kurs  bilan 

cheklab  qo’yildi.  O’qishga  kirib  o’qiyotgan  talabalarni  asosiy  ko’pchiligini 

to’g’ridan-to’g’ri  umumta’lim  maktablarining  bitiruvchilari  ekenligini 

hisobga  oladigan  bo’lsak,  bu  muddat  va  ajratilgan  soatlarda  fanni 

o’zlashtirish kutilgan natijani bermasligi  isbot  talab qilmqydigan haqiqatdir. 

Musiqiy  ta’lim  sifati  va  samaradorligini  ta’minlash  uchun  ushbu  predmetni 

o’qitilishini  kamida  ikki  o’quv  yiliga  o’zgartirish  va  soatlar  hajmini 

ko’paytirish  kachiktirib  bo’lmaydigan  vazifalardandir.  Garmoniya,  ayniqasa 

,,musiqa  asarlari  tahlili’’  bo’yicha  talabalarga  kengroq  va  atroflicha  puxta 

berish  ularni  o’qtuvchilik  faoliyatida  muhum  omil  bo’lib  hisoblanadi. 

Chunki,  maktab  musiqa  darslarining  yetakchi  faoliyati  bo’lgan  ,,musiqa 

tinglash’’  mashg’ulotlari  mazmunida  musiqa  asarlarini  tahlili  ustuvor 

maqsadlardandir. Tinglanadigan, kuylanadigan  asarlarni o’rganish davomida 

ular  haqidagi  musiqiy-nazariy  bilimlar  o’quvchilar  va  talabalarni  musiqiy-

nazariy  savodxonligini  shakllantirishni  ko’zda  tutadi  va  musiqiy  ta’limning 

eng asosiy vazifalari sanaladi. 

        Fan  o’qituvchilari  o’z  sinfida  o’qiyotgan  talabalarni  fan  bo’yicha  va 

maktab  repertuari  bo’yicha  o’zlashtirishlarini,  undan  tashqari  mustsqil 

ravishda musiqa san’atining qaysi sohalariga qiziqishi, shu bo’yicha mustaqil 

---

 

43 

 

ravishda  nimalarni  o’rganayotganligi,  yoki  o’ganishga  ishtiyoqi  borligini, 

mustaqil  tarzda  qanday  kuy  va  qo’shiqlarni  o’rganayotganligini,  qisqasi 

undagi  ijodkorlik  qobilyatlarini,  bilib  olish,  asarlar  ustida  ishlashga  ijodiy 

yondoshuvchanlik  malakasi  va  iqtidorlarini  rivojlantirib  birishga  doimiy 

e’tibor berib borishi, bu uning pedagogik faoliytining uzviy-tarkibiy bo’lishi 

lozim.  Bu  o’rinda  nimaga  va  ta’limning  qaysi  jihatlariga  diqqatni  qaratish 

to’g’ri va maqsadga muofiq bo’ladi? 

          Sir  emas,  hozirgi  kunda  pedagogika  oliy  o’quv  yurtlarining  ,,musiqiy 

ta’lim’’  yo’nalishlariga  qabul  qilinayotga  abuturientlarni  maxsus  musiqiy 

tayyorgarlikka  ega  bo’lganlari  (musiqa  maktabi,  pedagogik  kollejlarning 

,,musiqa’’ yo’nalishida o’qimaganlar) ning nihoyatda ozchilikni tashkil etishi 

(15-20% atrofida) sababli to’g’ridan-to’g’ri o’rta maktabni bitirib kelayotgan 

yoshlarni  o’qishga  kirib  o’qishayotganligi  chiqarilalayotgan  kadrlarni 

ma’lum darajada musiqaning eng muhum sohalari, ayniqsa cholg’u ijrochiligi 

va vakal, dirijyorlik, xor bilan ishlash, kabilardan yetarli darajada malakaviy-

kasbiy  tayyorgarlikka  ega  bo’lmayotganliklariga  sabab  bo’lmoqda.  Musiqa 

o’qtuvchilarining  kasbiy    Shuning  uchun  ham  biz  o’zimizning  mazkur 

tatqiqot  ishimizda  ta’kidlab  o’tganimizdek,  maktab  repertuarini  faqat  shu 

predmet  doirasida  o’rganish,  o’zlashtirish  bilan  cheklanib  qolmasdan,  bu 

yo’nalishdagi ishlarni ushbu ta’lim yo’nalishning barcha asosiy mutsxasiskil 

fanlar  (cholg’u  ijrochiligi,  vokal  ijrochiligi,  xor-dirijyorligi,  xor  va 

xorshunoslik  asoslari)  o’qitilishini,  buishga  ma’lum  kafedralarning 

e’tiborlarini  qaratgan  holda  yondoshish  lozimligini,  shudagina  kutulgan 

maqsadga bir qadar bo’lsada erishish mushkilligini isbotlashga urindik. 

         Bizning  tanlagan  mavzu  bo’yicha  pedagogika  oliy  o’quv  yurtlarida 

ta’limni  aytib  o’tilgan  tarzda  yo’lga  qoyish  orqali  bolajak  musiqa 

o’qituvchilariniularni  kasbiy  tayyorgarligiga  qo’yiladigan  zamonaviy 

---

 

44 

 

talablarga  javob  bera  oladigan  darajada  tayyorlash  imkoniyati  yaratiladi. 

Buning  uchun  ushbu  yo’nalishidagi  ta’lim  mazmuni  va  mohiyatini  yangich 

asoslarda  shakillantirish,  o’quv  mashg’ulotlarining  yangicha  kompleks 

tizimini ishlab chiqish lozim boladi. Toki uning amaliyotda qo’llanilish, joriy 

qilinilishi  oliy  ta’lim  olib,  umum  ta’lim  maktablarga  yo’l  olayotgan  “yosh 

mutaxasislar”  ni  maktab  dasturidan  o’rin  olgan  maktab  repertuarini  dars 

jarayonida  hechbir  qiyinchiliksiz  ijro  etishlari  va  darslarni  pedagogik  va 

metodik jihatdan to’g’ri va sifatli tashkil qilishlariga olib keladi. 

        Bizning tadqiqiy izlanishlarimiz, olib borilgan tajriba kuzatuvlarimiz va 

chiqarilgan xulosalar bu yo’ldagi dastlabki urinishlar bolib, u bilin tanishish 

shu  soha  mutaxasislarini  “maktab  repertuari”  bilan  ish  olib  borishlarida 

yangicha munosabat, yondashuv va etiborni yuzaga keltirsa ajab emas. 

        Repertuar  tanlash  musiqiy  estetik  tarbiyaning  barcha  yo’nalishlarida 

doimiy diqqat va etiborga molik va ta’lim-tarbiya ishlari bilan uzviy bog’liq 

faoliyatdir.  Bu  o’rinda  sinfdan  tashqari  ishlar-badiiy  havaskorlik  yoki 

ommoviy-musiqiy  tadbirlar  bilan  bog’liq  ishlarda  bo’lmasin  musiqa 

o’qituvchisining  o’z  kasbiga  ota  ma’sulyat,  nozik  did  va  tashabboskorlik, 

talabchanlik bilan yondashuvni taqozo etdi.