Ma’ruzachi: Sunnatov. N. B. Ma’ruza: №-2 Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari: sharq falsafasi Reja

Jaynizm va buddaviylik. Eramizdan oldingibirinchi ming yillik o‘rtalarida Hindistonda Vedalar 

mafkurasidan  holi  bo‘lgan  va  insonning  jamiyatdagi  o‘rni  masalasiga  yangicha  yondashadigan 

ta’limot paydo bo‘ldi. Jaynistlar fikricha, inson mohiyati ikki xil moddiy (adjiva) va ruhiy (jiva) 

bo‘lib, ularni bog‘lab turuvchi halqa nozik modda tariqasida tushuniladigan karma bo‘lib, ruhni 

qo‘pol modda bilan qo‘shilishiga imkon beradi. Jonsiz moddani karma iplari vositasida ruh bilan 

qo‘shilishi oqibatida yakka olingan shaxs kelib chiqadi, karma esa ruhni cheksiz qayta tug‘ilish 

va o‘zgarishlar silsilasida kuzatib, unga doimiy hamrohlik qilib boradi.  Ruhni karma ta’siridan 

xalos  bo‘lishi,  ya’ni  sansaraga  faqat  zohidlik  va  biror  xayrli  ish  qilish  yo‘li  bilan  erishish 

mumkin. 

Eramizdan  oldingi  VI  asrda  Hindiston  shimolida  buddizm  ta’limoti  paydo  bo‘ldi. 

Uningasoschisi Sidxarta Gautama (er.ol. 583-483 yy.) dir. Keyinchalik uni Budda deb atashgan. 

Buddizmlik markazida to‘rt haqiqat yotadi. Ularga binoan insonning mavjudligi azob-uqubat 

bilan  chambarchas  bog‘liq.  Tug‘ilish,  kasallik,  qarilik,  o‘lim,  ko‘ngilsiz  narsalar  bilan 

to‘qnashuv va yoqimli narsalardan judo bo‘lish, orzudagi narsaga erishib bo‘lmaslik – bularning 

hammasi  jafo  chekishga  olib  keladi.  Azob-uqubatning  sababi  quvonch  va  ehtiroslar  orqali 

o‘zgarishlarga,  qayta  tug‘ilishga  olib  boruvchi  ishtiyoq  (trshna)dir.  Azob-uqubat  sababini 

bartaraf  qilish  ana  shu  ishtiyoqqa  barham  berishda  yotadi.  Azob-uqubatga  chek  qo‘yishga  olib 

boriladigan  yo‘l,  ya’ni  xayrli  sakkiz  o‘lchovli  yo‘l  bo‘lib,  to‘g‘ri  hukm  yuritish,  to‘g‘ri  qaror 

qabul  qilish,  to‘g‘ri  so‘zlash,  to‘g‘ri  hayotiy  yo‘l  tutish,  to‘g‘ri  niyat  va  orzu,  to‘g‘ri  diqqat-

e’tibor va to‘g‘ri razm solmoqlikda o‘z ifodasini topadi. Hissiy lazzat olishga bag‘ishlangan umr 

ham, tarki dunyochilik va o‘z-o‘zini qiynashga qaratilgan yo‘l ham rad etiladi.