Ma’ruzachi: Sunnatov. N. B. Ma’ruza: №-2 Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari: sharq falsafasi Reja

4. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Markaziy Osiyoda ilg‘or falsafiy, ijtimoiy-siyosiy 

fikrlar. XX-XXI asr o‘zbek falsafasi.  

Islohotchilik  va  ma’rifatparvarlik  yangi  falsafasining  shakllanishida  qomusiy  bilim  sohibi, 

tabiiy  va  aniq  fanlarni  chuqur  bilishi  tufayli  muhandis  deb  ulug‘langan  Ahmad  Donish(1827-

1897) (To‘liq ismi - Ahmad ibn Mir Nosir ibn YUsuf al-Hanafiy as-Siddiqiy al-Buxoriy) alohida 

o‘rin  tutadi.  U  astronomiya  va  kosmologiya  sohalaridagina  tadqiqotlar  olib  borib  qolmay, 

falsafa, tarix, adabiyot, musiqa san’ati va xattotlik fanlarida ham etuk edi.  

Ahmad  Donish  ma’rifatparvarlik  yo‘nalishidagi  islohotlar  tarafdorigina  emas  edi. 

Amaldorlarning  shaxsiy  manfaati  yo‘lida  o‘z  mansabini  suiiste’mol  qilishi,  hukmdorlarning 

ochko‘zligi  va  shariat  qonunlarini  o‘z  foydasiga  xizmat  qildirishi,  sxolastikaga  asoslangan 

ta’limning ahvoli, davlat mustaqilligini saqlashga yo‘naltirilgan tashqi siyosat tizimining mavjud 

emasligi,  umumiy  dushmanga  qarshi  kuchlarni  birlashtirish  o‘rniga,  mintaqadagi  yangi  erlarni 

bosib  olishga  qaratilgan  nihoyatda  cheklangan  biryoqlama  intilishlar  -  bularning  barchasini 

                                                           

4

 Жомий. Ћафт авранг. –Т., 1914. 81-б. 

5

 А.Джами. Весенный сад. Душанбе, 1964, 56-б. 

---

ko‘rib,  u  nafaqat  tanqidchi  faylasuf  bo‘lib  etishdi,  balki  Vatanining  qashshoq  ahvolini  idrok 

etishday zalvorli yuk uning chekiga tushdi.  

 O‘sha davr Misr islohotchilari kabi Ahmad Donish fatalizmga qarshi chiqdi. U inson hamma 

narsa faqat yaratgandan deb o‘tirmay, o‘z ahvolini yaxshilash uchun faol harakat qilishi kerakligi 

g‘oyasini ilgari surib, har bir kishi o‘z taqdirini o‘zi xal qilish mumkinligini va Alloh tomonidan 

bunga katta imkoniyat berilishini uqtirdi. Uning fikricha, davlat bir to‘da kishilarning emas, balki 

xalqning  manfaatlarini  qondirishga  xizmat  qilishi  kerak,  davlat  rahbarlari  esa,  mamlakat  va 

jamiyat farovonligi to‘g‘risida qayg‘urishi lozim. Ahmad Donishning aholisining dini va milliy 

mansubligidan qat’i nazar ilg‘or mamlakatlardan ibrat olish kerakligi haqidagi nuqtai nazari ham 

jadidchilik ta’limotining asosiga aylandi.  

Muhammad  Aminxo‘ja  Muqimiy(1850-1903)va  Zokirjon  Furqat(1859-1909)  kabi  shoirlar 

turkistonliklarning  og‘ir  iqtisodiy    ahvolidan  qayg‘uradilar  va  o‘z  ijodlari  orqali 

mustamlakachilikka qarshi  kayfiyatning kuchayishiga  yordam  berdilar.  Lirik va satirik bo‘lgan 

Muqimiy insof, adolat va odamiylik hukmronlik qiladigan erkin jamiyat to‘g‘risida orzu qiladi, 

ayni  paytda,  o‘zining  idealidan  uzoq  bo‘lgan  tuzum,  mutaassib  din  namoyandalarini  hajv  tig‘i 

bilan fosh etadi.  

SHoirning  «Veksel»,  «Urug‘»,  «Dar  mazammati  zamona»,  «Lyaxtin»,  «To‘y»  va  boshqa 

siyosiy va ijtimoiy masalalar (masalan, saylov)ga bag‘ishlangan hajviyalari jamiyatda u obrazli 

tarzda  «Dunyo  qurilg‘on  dor  ekan!»  deb  ta’riflagan  mavjud  tuzumga  nisbatan  tanqidiy 

munosabatni kuchaytiradi»

6

.