Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi
Cilt:6 / Sayı:4
Boynazarov / ss 2167-2186
Aralık 2019
2176
ünidin köňülda iztirɔb’;
Bu xayɔling keldi behɔsil
xayɔl, Balki bɔştin tɔ
ayɔq bɔtil xayɔl;
Taxt ayɔg’i sari sɔlib
takyahɔh,
Yɔtib
erdi,
bɔshi üzrӓ keldi shɔh
oyoq
‘o’ng oyoq, chap oyoq’;
ipak qurtining oyoqlari’;
‘dadam
suvog’i
ko’chgan
devorlarga,
eski
shkaf,
oyog’i
maymoq stullarga bir
qarab qo’ydi’;
‘ko’chaning
boshidan
oyog’igacha
tosh
terilgan’;
‘kuz kunlarining oyog’i,
qish kunlarining boshi
edi’;
‘ekinzorning oyog’i’
poya, quyi, past’.
1. Odam, hayvon,
qush va umumanjonli
organizmlargavdasini
ng tayanib turishi,
yurishi va o’rmalashi
uchun xizmat
qiladigan a’zo;
2. Stol, stul, so’ri ,
karavot kabi
buyumlarning yerga
tayanib turadigan
qismi, poyasi;
3. oxir, odoq
4. fasl, davr va sh.k.
ning oxiri, tugashi;
5. chet, chekka,
quyi tomon; etak
ANAIL, I,
46, 47
O’TIL, II,
89-91
asarlarida 3-ma’nodan to’ragan
8 ta qo’shimcha ma’no borligi
qayd etilgan.
‘O’zbek
tilining
izohli
lug’ati’da
leklsemaning
ma’nosi
besh
alohida
yo’nalishda ixtisoslashgani va
‘oyoq’ konseptidan yangi-yangi
situativ ma’nolar o’sib chiqqani
kuzatiladi. Shuningdek, tarixiy
‘odoq’
konsepti
‘oyoq’
konseptidan farqlanib, alohida
izohlanadi.
belgü
‘qut belgüsi bilig’
‘kišilk bolur čin kiši
‘belgi, xususiyat’
‘belgi, xususiyat’
MK DLT,
I.403
‘Devon’
va
‘Qutadg’u
Bilig’ning
Qohira
nusxasi
matnlarida
‘belgi’
leksemasining mazmuni bir xil.
Academic Journal of History and Idea
Vol.6 /Num.4
Boynazarov / pp 2167-2186
Dec. 2019
2177
belgüsi’
belgü nišan
‘kičigdӓ bolur barča
belgü nišan’
belgü
‘O’ylakim, har kimsa
nekim qilg’usi / Ba’zi
işta bor oning belgüsi’
‘Ketur bir boda, ey
soqiyki,
ichsam
qolmag’ay
boqiy
/
Fanodin bal, baqodin
ham zamirim lavhida
belgü’
belgi
‘yo’qolgan
bolaning
belgilari’
‘So’roq belgisi’
‘Buyumlarning sifat va
xususiyatlari
logikada
‘belgi’ deb ataladi
‘sukut – rozilik belgisi’
‘belgi,
xusuiyat;
nishona’
‘belgi, asar, nomu
nishon, nishona’
1.tanib
olish,
ko’rsatish
yoki
farqlashga
xizmat
qiluvchi
narsa;
nishon.
1. biror ma’no,
mazmun yoki
miqdor
ifodalaydigan grafik
alomat, ishora.
2. narsa, voqea-
hodisalarning o’ziga
xos xususiyati, sifati
3. ichki kechinma,
YXH
QBK, 345
YXH
QBN, 128
ANAIL, I,
263
O’TIL, I,
220
O’TIL, I,
220
O’TIL, I,
‘Qutadg’u
Bilig’ning
Namangan nusxasida ma’no
kengayishi kuzatiladi.
‘Alisher Navoiy asarlarining
izohli lug’ati’da leksemaning
ma’nosi arab va fors tillaridagi
‘kichik belgi’ ma’nolari (asar),
‘zarracha’ (nomu nishon) paydo
bo’lgan
‘O’zbek tilining izohli lug’atida
leklsemaning ma’nosi to’rt
alohida
yo’nalishda
ixtisoslashgani va ‘alohida’
belgi’ konseptidan yangi-yangi
(hatto,
ramz
tushunchasini
beruvchi) situativ ma’nolar
o’sib chiqqani kuzatiladi.
Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi
Cilt:6 / Sayı:4
Boynazarov / ss 2167-2186
Aralık 2019
2178
holatdan, kasallikdan
dalolat
beruvchi
tashqi alomat: ramz
221
ısığ
‘ısığ neŋ’
‘ısığ yüzlük ol kör
qamuğqa
sevüğ’
[issiqyuzli bo‘l, xalqqa
sevimli bo‘lasan]
‘uzun ısığka öŋӓtür’
[uzoq
davom
etgan
isitmadan tuzalish]
ısığ //ısıq
‘chu ketti yigitliku, uzadı
qarılıq, dam sovudı,
ya’ni qolmadi qon ham
ısıq’
ıssıq
‘quyoshning
issig’i,
olovning issig’ı’
‘ıssıg’ı bor, yuzi ham
bo’rtib turibdi’
‘issiq suv, havo issiq’
‘issiq va yangi palto’
qaynoq, issiq,
iliq, xushmuomala
isitma,
badan
temperaturasi
haroratli, issiq
1. kinetik energiya,
issiqlik, harorat;
2. harorat, isitma
3. yuqori haroratli,
isigan, qizigan, issiq
holatli
4. issiq saqlaydigan,
MK
DLT,I,102
QBN, 142
DTS, 213
ANAIL, I,
263
O’TIL, II,
233-234
‘issiq’
leksemasining
har
qanday
sifat-konsept
kabi
ma’nolar tizimi ancha keng va
uning eng eski chog’lardanoq
metaforalashgan
ma’nolari
o’rtaga
chiqa
boshlagan.
‘Qutadg’u bilig’da ‘issiq yüzli’
ifodasi bilan boshlagan bu
metaforik ma’no keyinchalik
lug’aviy ma’noga siljiganini
ko’ramiz.
Alisher
Navoiy
asarlarida
‘iisiq’
so’zida
konseptual
ma’nolarning chegaralanishi bu
davrga
kelib
bu
so’zga
ekvivalent holda qo’llanilgan
‘otash, harorat’ o’zlashgan
so’zlar kirib kelganligi bilan
izohlash mumkin.
Academic Journal of History and Idea
Vol.6 /Num.4
Boynazarov / pp 2167-2186
Dec. 2019
2179
‘kechadan
beri
Kumushning ichiga issiq
kirgani yo’q’
‘Elchibek uni chaqirib,
bir issiq gap aytgisi
keldi’
issiq tutadigan
5. qozon
ovqati,
pishirilgan
(issiq)
taom
6. kishiga
xush
keladigan, yoqimli
bir
‘bir erig oqun urtı’ [bir
jangchini o‘q bilan otdi]
bir ülüğ tujmaq bilig
jiltizi [birinchi bo‘lim –
bilishning asosidir]
‘üç körüğ kişi kelti sabı
bir’ [uch ayg‘oqchi keldi
– gaplari bir xil]
‘bir qorqunçığ uluğ
yaruğ’ [bir qo‘rqinchli
kuchliyorug‘lik]
‘kimüŋ emgӓki kirsӓ
kimkӓ
birӓr’
[birovning
mehnati
boshqasiga
bir
foyda
keltirsa]
bir
‘har kimgaki bir vafo
ko’rguzdim’
1. bir (sanoq son)
2. bir (tartib son)
3. ayni, bir xil
4. aniqlik artikli
vazifasida
5. harakatning sodir
etilganligini
bildiruvchi so’z
vazifasida
1. son (sanoq son)
DTS, 101-
102
QBN, 125
‘bir’ leksemasining konseptual
ma’nolari u barcha tillarda ham
sanoq tizimining dastlabki soni
bo’lgani va geneologik jihatdan
‘men’,
‘o’z’
‘birov’
ma’nolaridagi ‘inson’ konsepti
bilan aloqasi mavjud bo’lgani
uchun eng qadimgi davrlardan
e’tiboran ko’p bo’lgan.
“bir” leksemasining q adimgi
yodnomalar
tilidagi
serma’noliligi (8-11 asrlar)
keyingi asrlarda ham yangi-
yangi semalar bilan boyigani
ko’riladi,
ayrim
ma’nolar
muomaladan chiqib ketgani
ham kuzatiladi.
‘O’zbek
tilining
izohli’
lug’atida ko’rsatib o’tilgan
ma’nolarning
ba’zilari
sof
tilshunos
nuqtai
nazaridan
izohlangani tufayli semantika
Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi
Cilt:6 / Sayı:4
Boynazarov / ss 2167-2186
Aralık 2019
2180
‘chu o’lganda birdur bu
ikki mato, / tiriklikta
nevchun qilurlar nizo’
‘ham Utorud, ham özüm
,
ham
ul
parivash
nazmini, / bir-bir aylab
sharhu aytib har birining
riqqatin’
‘tah-tah yurakim qon
edi,
bir-bir
sitamidin
/ko’p-ko’p
keluri
chog’ida kelsa edi oz-oz’
‘bir-bir
ustida
qo’yubmen furqatingdin
necha dog’ / ishq xoni
ichra qo’ygandek tabaq
uzra tabaq’
bir
‘bir kam qirq’
‘bir juft, bir minut, bir
o’ram... Bir oydan beri
tutolmaymiz.
‘sizni bir odam so’rab
keldi’
2.bir xil, baribir,
teng, farqsiz
3.bittama-bitta,
alohida, batafsil
4. alohida-alohida,
boshqa-boshqa
6. har bir, har bitta,
har qaysisi
1. sanoq son. 1
raqami va shu raqam
bilan ifodalangan
eng kichik son,
miqdor.
2. Hisob, miqdor,
o’lcham chama
3. Noaniqlik
tushunchasi va ba’zi
gumon
olmoshlarining
ANAIL, I,
294-296
O’TIL, I,
269-270
emas,
so’zning
funksional
xususiyatlari birinchi planga
chiqqani ham ko'rinadi.
Academic Journal of History and Idea
Vol.6 /Num.4
Boynazarov / pp 2167-2186
Dec. 2019
2181
‘odam
dunyoga
bir
marta keladi’, ‘to’mtoq
qoshlari,
chaqnagan
ko’zlari bir ko’rganni
dovdiratib qo’yadi’
‘o’g’li bir yaxshi yigit
ekan,
bir
kelishgan:
chiroyliki’
‘hamma rozi bo’ldi, bir
men rozi bo’lmadim’
‘bizning yoshimiz bir’
‘bir o’ynab berayki,
hammaning og’zi ochilib
qolsin’
‘bir vaqt, bir oz, bir
qancha, har bir...’
‘bir unday bo’ldi, bir
munday bo’ldi’
vazifasi
4.ish-harakatning bir
marta
bajarilganligini yoki
yuz berishini
ifodalaydi
4. so’z ma’nosini
kuchaytirish
5. ajratib, ta’kidlash
ma’nosini ifodalaydi
7.birdamlik,
umumiylik,bir xillik,
o’xshashlikni
ifodalaydi
8.bo’rttirish
ma’nosini ifodalaydi
9. qo’shma so’z
tarkibida kelib, turli
ma’nolarni
ifodalaydi
10. bog’lovchi
vazifasida keladi
Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi
Cilt:6 / Sayı:4
Boynazarov / ss 2167-2186
Aralık 2019
2182
Ta’kidlash lozimki, yuqoridagi jadvalda bayon qilingan xulosalarimiz boshqa
tadqiqotchilarning kuzatishlarida ham qayd etib o‘tilgan, jumladan, Xolmanova
Zulxumor Turdievnaning “Boburnoma” leksikasi tadqiqi” mavzusidagi doktorlik
dissertaцiyasida qadimgi turkiy til, eski o‘zbek adabiy tili va hozirgi o‘zbek adabiy
tilida qo‘llangan so‘zlar semantikasidagi o‘zgarishlarni quyidagicha izohlanadi:
1) qadimgi turkiy til davriga xos ma’nolarda qo‘llangan turkiy so‘zlar: qabaq
“yirik“; yog‘iliq “yovlik“, “dushmanlik“; “g‘animlik“, “adovat“ (THTL,43); tuqun -
“tutashmoq“; buq - “yashirinmoq“ kabi so‘zlar “Boburnoma”da semantik
o‘zgarishlarsiz qo‘llangan. Bunday so‘zlarning asosiy qismi harakat – holat, faoliyat
ifodalovchi birliklardan iborat: yog‘iq - “yov bo‘lmoq”: ikki-uch yil burundin beri
yog‘iqib edilar (BN, 364);
2) semantik o‘zgarishlar bilan qo‘llangan turkiy so‘zlar. Qadimgi turkiy til va
eski turkiy til davriga xos bir qator so‘zlarning semantik tarkibidagi muayyan semalar
eski o‘zbek tili davriga qadar iste’moldan chiqqan. M., “aralashtirmoq”, “qo‘shmoq”
(DLT,I,382), “aralashmoq“, “qo‘shilmoq“ ma’nolaridagi qat- fe’lidan yasalgan qotil-
so‘zi hozirda ishlatilmaydi. “Boburnoma”da qadimgi turkiy tilga xos qatil= so‘zining-
“aralashmoq”, “qorishmoq”, “qo‘shilmoq” (DTS,434) semalari uchraydi. Ammo
“ishtirok etmoq (biror nimada)”, “ma’qullamoq”, “qo‘llab-quvvatlamoq”, “tan
olmoq” ma’nolari (DTS,435) kuzatilmaydi.
Evür= fe’lining o‘zlik nisbat shakli evril- qadimgi turkiy tilda quyidagi
ma’nolarda ishlatilgan: 1)“aylanmoq”; 2)“yurmoq, kezmoq”; 3)“rad etmoq”;
4)”qayrilmoq”, “burilmoq” (DTS,190). Evür- fe’l shakli “Boburnoma”da uchramadi.
So‘zning o‘zlik nisbat shakli evril- asarda quyidagi ma’nolarda kelgan: a) “yurmoq”:
Erlik el ham afg‘onlar sari evruldi (302); b) “aylanmoq, kezib chiqmoq” ma’nolarini
anglatgan: Ba’zilarkim, yayoqyurub evrulurlar edi, bir evrulguncha tong otar edi
(147/84)
13
.
O‘z tadqiqotida bu xususda olima shunday xulosa chiqaradi: «asar leksikasidagi
turkiy so‘zlarning 60%dan ko‘pi hozirda mustaqil, lug‘aviy ma’nosida qo‘llanadi.
Mazkur so‘zlarning semantik strukturasidagi muayyan semalar iste’moldan chiqqan.
“Boburnoma” leksikasining funkцional-semantik tahlili qadimgi turkiy so‘zlarning eski
13
Z. T. Хolmanova, “Boburnoma” leksikasi tadqiqi: Filologiya fanlari doktori ilmiy darajasini olish
uchun taqdim etilgan dissertatsiya avtoreferati, Toshkent , 2009, 14-b.
Academic Journal of History and Idea
Vol.6 /Num.4
Boynazarov / pp 2167-2186
Dec. 2019
2183
o‘zbek adabiy tilida keng semantik doiraga ega bo‘lganini ko‘rsatadi. Keyingi davrlarga
kelib leksema semantik tarkibida torayishyuz berganligi, ya’ni polisemantik so‘zning
ma’no imkoniyatlari qisqargani ma’lum bo‘ladi. Bir qator turkiy so‘zlarning muayyan
semalari hozirgi o‘zbek adabiy tilida kuzatilmaydi».
Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi
Cilt:6 / Sayı:4
Boynazarov / ss 2167-2186
Aralık 2019
2184
Xulosa
Xullas, jadvalda bayon etilgan ma’lumotlardan ham ko‘rinib turibdiki, XI – XXI
asrlar – qariyb ming yil davomida yaratilgan hamda badiiy, ilmiy asrlarga asoslanib
tuzilgan qomusiy lug‘atlarimizda so‘zlarning konseptual tarafida prinsipial o‘zgarishlar
uchramagan, so‘zlarning ma’nosida kengayish (konseptual kengayish) va ba’zan
torayishni kuzatish mumkin. Til semantik sathida yuz bergan o‘zgarishlar uning
leksikasida va tabiiyki, u yoki bu lisoniy belgining konseptual ma’nolarining
kengayishi yoki torayishida o‘z ifodasini topadi. Paydo bo‘lgan har yangi ma’noda
asosiy, o‘zak sema bilan bevosita yoki bilvosita (metaforik, ko‘chma) bog‘liqlik va
aloqa mavjud. Tabiiyki, bu hol o‘sha asrlar yaratilgan davrga xos OLMning
shakllanishiga o‘z tuzatishlarini ham kiritgan.
Academic Journal of History and Idea
Vol.6 /Num.4
Boynazarov / pp 2167-2186
Dec. 2019
2185
Adabiyotlar va manbalar
Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati. 1-4 jildlar, E.I.Fozilov tahriri
ostida, T: Fan, 1983-1984.
ALLWORTH, EDWARD A., The Modern Uzbeks. From the Fourteenth
Century to the Present: A Cultural History.-Stanford, CA: Hoover Institution
Press, 1990. -PP.4-18;A.Sa’dullayev va boshqalar. O‘zbekiston tariхi: davlat va
jamiyat taraqqiyoti, T: Akademiya, 2000.
GERASHENKO B.M., SHIPITSINA G.M., Leksikograficheskoe otrajenie
dinamicheskiх protsessov v leksike russkogo yazika // Nauchnie vedomosti.
Seriya Gumanitarnie nauki. 2010. № 18 (89).Vipusk 7.
DUDCHIK A. S., SIMONOVA A. A., SHNOTINA A. A. Yazik i vremya:
problema smisla v filosofii i yazike // Nauchno-metodicheskiy elektronniy
jurnal «Konsept». – 2016. – T. 2. – 576–580.
IVANOV V. B. Myortvie yaziki // Lingvisticheskiy ensiklopedicheskiy slovar/
Gl. red. V. N. Yarseva. -M.: Sovetskaya ensiklopediya, 1990. — 683.
KOLLEKTIV. Drevnetyurkskiy slovar –L: Nauka, Leningradskoe otdelenie,
1969.
KOLLEKTIV. Etimologicheskiy slovar tyurkskiх yazikov. T.1-3. -M.:
Vostochnayaliteratura, 1974-1980 - 768 + 349 + 395.
LABOV, UİLYAM. O meхanizme yazikoviх izmeneniy // Novoe v lingvistike.
Vip.7. Sotsiolingvistika, M: Progress, 1975.
LOMTEV T.P. K voprosu o prichinno-sledstvenniх otnosheniyaх v razvitii
strukturi yazika // Yazik i chelovek. – M.: MGU, 1970.
MAHMUDOV N. Tilning so‘z хazinasi va olamning lisoniy manzarasi // So‘z
san’ati, № 1 (2018).
MİХALCHENKOV.YU, (red.) Slovar sotsiolingvisticheskiх terminov.
Rossiyskaya akademiya nauk/Institut yazikoznaniya/. Rossiyskaya akademiya
lingvisticheskiх nauk / Institut inostrannıх yazikov. - M. – 2006. -312 - ISBN:
5-88 934-311-4.
MUSORIN A. YU. O soderjanii ponyatiya "myortvie yaziki //Yazik i kultura. -
Novosibirsk, 2003.
SODIQOV Q. O‘zbek tili o‘tmishda qanday atalgan? >http://tashgiv.uz/o‘zbek-
tili-o‘tmishda-qanday-atalgan/ (December, 2018).
Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi
Cilt:6 / Sayı:4
Boynazarov / ss 2167-2186
Aralık 2019
2186
Funksionalnaya lingvistika. Itogi i perspektivi. Materiali konferensii. – Yalta,
2002.
ХOLMANOVA Z. T.,“Boburnoma” leksikasi tadqiqi: Filologiya fanlari doktori
ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya avtoreferati. -Toshkent,
2009.
Do'stlaringiz bilan baham: |