Safin m. G., Rajabov a. I. Va ro‘ziyev yu. S

     (1) 
 
Bu  yerda:  m-moddaning  miqdori,  (g-hisobida);  t-vaqt  (sekund 
hisobida);  S-yuza  sathi  (sm
2
  hisobida);  D-diffuziya  koeffitsienti  (sm-
sekund
-1 
hisobida);  S-modda  konsentratsiyasi  (g-sm  hisobida);  x-
diffuziyaning  boshlanish  nuqtasidan  o‗tkazgich  pardagacha  bo‗lgan 
masofa (sm hisobida). 
Shu  formulaga  (1)  mos  holda  hujayraga  tashqi  muhitdan 
moddalarning  o‗tish  tezligini  tavsiflovchi  quyidagi  formula  taklif 
qilingan: 
dm
dt
- P*S (c-c
t
)
=
    (2) 
 
Bunda:  c-moddaning  boshlang‗ich  konsentratsiyasi,  c
t
-diffuzion 
muvozanat  yuzaga  chiqqan  vaqtdagi  modda  konsentratsiyasi;  S-
hujayra  yuzasining  umumiy  maydoni;  R-o‗tkazuvchanlik  konstantasi, 
bu  kattalik  diffuziyalanuvchi  zarrachaning  tashqi  muhitdan  hujayraga 
yoki  to‗qimaga  o‗tishida  ko‗rsatiladigan  qarshilikni  yengish  uchun 
kerak  bo‗lgan kattalikdir. 

---

 
17 
Keltirilgan  tenglamalar  (1-,  2-)ga  muvofiq  diffuziya  tezligi 
konsentrasion  gradientning  vaqt  birligida  susayishi  va  diffuzion 
oqimlarning  o‗zaro  to‗qnashuvining  tenglashuviga  mos  ravishda 
pasayadi.   
Biroq  aslida  u  yoki  bu  moddalarning  hujayraga  o‗tish  tezligi, 
odatda  hech  qachon  pasaymaydi  va  doimiy  ko‗rsatkichda  saqlanadi.  U 
tashqi 
sharoit 
(xususan, 
tashqi 
muhitdagi 
moddalar 
konsentratsiyasi)ga,  shuningdek  hujayraga  o‗tib  keluvchi  modda 
molekulasining  almashinuviga  bog‗liq bo‗ladi.    
Agar  biron  bir  modda  hujayraga  kirib  kelsa,  u  kimyoviy 
reaksiyaga 
kirishadi 
yoki 
o‗zining 
fizik-kimyoviy 
holatini 
o‗zgartiradi.  Bunda  hujayra  qobig‗ining  ikki  tomonida  o‗zaro  bir-
biriga  qarama-qarshi  turgan  kuchga  ega  bo‗lgan  oqimlar  bo‗lganligi 
sababli  muayyan  moddaning  kirib  kelish  tezligi  bir  xil  bo‗lmaydi. 
Bunday  hodisa  bir  tomonlama  o‗tkazuvchanlik  deyiladi.  Bir 
tomonlama  o‗tkazuvchanlikning  asosida  birinchidan,  o‗tuvchi  modda 
zarrachalarining  labilligidan,  ularning  bir  xil  fizik-kimyoviy  holatdan 
boshqa  fizik-kimyoviy  holatga,  masalan,  dissotsiyalanmagan  shakldan 
ko‗proq 
dissotsiyalangan 
shaklga, 
yoki 
oksidlangan 
shakldan 
qaytarilgan  shaklga,  yoki  nihoyat  erkin  shakldan  adsorbsiyalanib 
bog‗langan  shaklga  o‗ta  olish  qobiliyati  yotadi.  Ikkinchidan,  bir 
tomonlama  o‗tkazuvchanlikni  amalga  oshishi  uchun  hujayra  va  muhit 
oralig‗i  fizik-kimyoviy  jihatdan  assimetriyada,  ya‗ni  fizik-kimyoviy 
miqdoriy 
ko‗rsatkichlari 
(faol 
reaksiya, 
oksidlanish-qaytarilish 
potensiali,  adsorbsion  daraja)  diffuzion  oqim  yo‗nalishida  bo‗lishi 
zarur. 
To‗qima  membranasining  bir  tomonlama  o‗tkazuvchanligini 
namoyish  qiluvchi  mumtoz  tajriba  sifatida  baqa  terisi  bilan  olib 
boriladigan  tajribani  misol  tariqasida  keltirish  mumkin.  Muayyan 
laboratoriya  ishida  baqa  terisining  bir  tomonlama  o‗tkazuvchanligini 
o‗rganish  uchun  terini  qarama-qarshi  tomondan  o‗rab  turadigan  eritma 
xiliga  qarab  metilen  ko‗ki  bo‗yog‗idan  foydalanib  o‗rganish  nazarga 
tutiladi.  Bunda  bo‗yoq  biriktiruvchi  to‗qimadan  epiteliyga  qarab 
harakatlanadi. 
 
 
 
 
 

---

 
18