O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

2.3. Monopoliyalarning iqtisodiy asosi va ularning turlari. 
XX  asr  boshlarida  erkin  (mukammal)  raqobatga  asoslanga 
iqtisodiyot  tobora  monopollashib  bordi,  bu  ayniqsa  Yevropa  va  AQShda 
yaqqol  ko’zga  tashlandi.  Iqtisodiy  liberializm  printsiplari  (erkin  savdo-
fritredolik, davlatning iqtisodga aralashmasligi va b.) real hayot talablariga 
                                                 
10
 Экономическая теория: Учебник для вузов // Колл. авт.: К.Абдурахманов и др./ Т.: «Шарк», 1999, с.110-111. 

---

31 
 
javob  bermay  qo’ydi.  Monopollashuvning  yorqin  oqibati  sifatida  1929-
1933 yillardagi jahon iqtisodiy inqirozining keltirish mumkin. 
Deyarli  yuz  yil  davomida  J.B.Seyning  «bozorlar  qonuni»  hamma 
yerda  tan  olingan  va  unga  suyanib  ish  yuritilgan  bo’lsa,  bu  davrda  uning 
ahamiyati  pasayib  bordi.  Nomukammal  raqobat  avval  instituttsionalizm, 
keyin neoklasiklar tomonidan tadqiqot ob’yekti qilib olindi. 
Bu  muammolar  bilan  deyarli  bir  vaqtda  Garvard  universiteti 
professori  E.Chemberlin  va  Kembrij  universiteti  professori  J.Robinsonlar 
shug’ullandi.1933  yili  amerikalik  E.Chemberlin  o’zining  «Monopolistik 
raqobat  nazariyasi»,  ingliz  J.Robinson    xonim  esa  «Nomukammal 
raqobatning  iqtisodiy  nazariyasi»  asarlarini  chop  etdilar.  Bu  asarlarda 
erkin  raqobat  sharoitini  inkor  etadigan  sharoitda  bozor  mexanizmlarining 
harakati  masalalari  har  tomonlama  chuqur  tahlil  etiladi.  Xususan,  ikkala 
muallif fikricha, bozor bahosi bozor ishtirokchilarining kollektiv faoliyati 
tufayli  yuzaga  kelmaydi,  chunki  tovar  mahsulotlarining  turli-tumanligi 
(differentsiyasi)  haridorlarni  bu  tovarlar  bahosi  to’g’risida  to’liq 
informatsiyadan,  firma-ishlab  chiqaruvchilarni  tanlashda  raqobatdan 
mahrum  etadi.  Ular  iqtisodiyotda  muvozanatning  bo’zilish  sabablarini 
ilgarigidek iqtisodiy muhitdagi «kategoriya» va «qonun» lardan izlaydilar. 
Instito’ttsional  yo’nalish  tarafdorlariga  esa,  nomukammal  raqobat 
iqtisodiy  o’sishga  avvalo  «inson  omili»ning  ta’siri  oqibatidir.  Bu  esa 
jamiyat  rivojlanishi,  shu  bilan  birga  iqtisodiyot  sohalarida  yuzaga 
keladigan ijtimoiy-psixologik, huquqiy va boshqa muammolardir.