Muallifdan

ҚАБРИСТОНДА ФОТИҲА ЎҚИДИК 
фиувим ҳам бизни соғиниб, ҳам отамнинг қабрига бориб, 
Шайхбобога хайр-садақа бериб, арвоҳларни йўқлайман деб 
келган экан. Келмаса ҳеч бўлмас экан. Ўша ўлган отам тушига 
кириб, Сорабиби, гуллар орасидан танлаб, олганим Сора гулим, 
мени унутдингми, йўқламай қўйдинг-ку, шу умидда бир ёстиққа 
бош қўйганмидик, деяверибди. Энам, она қизим, келиб яхши 
қилибсан, Тўхтавойнинг арвоҳини сен йўқламасанг ким ҳам 
йўқларди, арвоҳ ош-нон сўрамайди, бир ҳовуч фотиҳа кифоя, 
фотиҳа ўқимасак, арвоҳ оч қолган чумчуқдай чирқиллаб қолади-

---

Худойберди Тўхтабоев. Жаннати одамлар 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
95 
95
я, деди. Кейин бувимни бағрига олиб, ўзимнинг эсли қизим бор-
да, худога шукр, эсим йўғида туғиб олган эканман, деб мақтаб 
ҳам қўйди. Бобом бошини сандалга босиб ўтирганди: 
- Ў золимлар, - дедию яна жим бўлди. 
Мен кўрпанинг тагидан қўлимни узатиб сандалнинг 
тахтасини така-така-так, така-така-так қилиб чалаётгандим, 
чалаётган бўлсам ҳам, Эшон бобом ўлмаган бўлсаям арвоҳлари 
бор экан, ўзларига жуда ўхшаркан, одам ўлганда арвоҳи ўзига 
ўхшармикан ёки ўзига ўхшамасмикан, менинг отамнинг арвоҳи 
ҳам бормикан, мен уни ҳеч кўрмаганман-ку, арвоҳини қандай 
танийман энди, деб ўйлаётгандим, энамнинг гапига қулоқ 
соламан деб ўйлаётган нарсамдан адашиб кетдим. Кейин, 
отамни ҳам арвоҳи борми, деб энамнинг ўзидан сўрадим. 
- Бор, албатта, - деб қўйди энам. 
- У кимга ўхшайди? 
- Ўзимга ўхшайди-да, қулуним. 
- Бизникига ҳеч келганми? 
- Келган, худо хоҳласа яна келиб туради, ўғлим. 
- Мен отамни танимайман-ку, келганини қандай биламан 
энди? 
- Намозликларнинг ҳаммасини ўрганиб олсанг, - деб 
тушунтирди энажоним, - ана ундан кейин дарров таниб оласан.
Мен яна кўп нарсаларни сўрамоқчи эдим. Э, бўлмади- да. 
Ухлаётганимда тоғорага хамир қориб устига бобомнинг 
пўстинини ёпиб қўйишган экан. Энам ўша хамирни супага 
ағдариб, устига яна унлардан сепиб, зувала тугиб, нон ясай 
бошлади. Бувим айвонга чиқиб, ҳой, ўтинларинг қаерда деб 
сўради. Кўрсатиб берувдим, тандирга олов ёқа бошлади. Қани, 
энамчалик билармикан деб, анчагина қараб турдим. Мен ўт 
қалашганда тандирнинг ичи олдин қоп-қора, кейин қип- қизил, 
кейин оппоқ бўлишини томоша қилиб туришни яхши кўраман. 
Шунингчун бир энамнинг олдига югуриб кириб, қани менга 

---

Худойберди Тўхтабоев. Жаннати одамлар 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
96 
96
нечта кулча ясай апти экан дейман, бувимнинг олдига чиқиб э, 
тандирнинг ичи энди қизарибди-ку, деб ўйлаб, бувижон, ўтинни 
устма-уст қўйманг, тагидагиси ёнса устидагиси тутаб тандирни 
яна қорайтириб қўяди, ишонмасангиз энамдан сўранг, дейман. 
Охири нонни ёпиб энди қатлама пишира бошладик. Шайхбобога 
қатлама ҳам олиб борсак савоби кўп бўлиб, арвоҳлар 
чирқилламасин дедик-да. Оҳ, қатламани мен бирам яхши 
кўраманки, қаймоқ солиб пиширилса, сал-пал соиқиллаб турса, 
лум-лўм қилиб ейишни яхши кўраман. Йўқ, зиғир ёғига 
пиширилганинимас, у қоп-қора бўлади, мен сарёққа йўғрилиб, 
сап-сариқ қилиб пиширилган қатламаларни яхши кўраман. 
Ўшанда хурсанд бўлиб: 
- Қатлама, қатлама, Остонадан ҳат лама, Қатлама, қатлама, 
Хом бўИса индама, Қатлама, қатлама, Кўп берса йўқ дема, 
- деб ашула айтишни яхши кўраман. Аҳмадқул бобом 
ўргатиб қўйган. Шуни айтсанг, энанг ҳар куни қатлама пишириб 
бераверади, менга ҳам битта-яримтасини қўлтиғингга беркитиб 
олиб чиқиб тургин, деган... 
Кейин дастурхонга еттита патир, қатлама, еттита нонбеҳи, 
еттита анор тугиб мозорбошига жўнадик. Йўқ, отишмада ўлган 
тоғамлар кўмилган Лайлак мозорга эмас, раҳматли отам ухлаб 
ётган мозорга деяпман. Кетгунча мен янги этигим билан 
қорларни ғарчиллатиб орқада бордим. Анув куни айтувдим-ку, 
мен қорларнинг ғарчиллаган овозини яхши кўраман. Мозор бобо 
ёнидаги хонақоҳга келсак, вой, хонақоҳни билмайсизми, энам 
ҳам, бобом ҳам билади-ку, ҳамма билади-ку, уни шайх ўтирган 
хонақоҳ дейишади-ку! Аста кирсак Шайхбобонинг олдида 
сандалда эмас, йўқ, сал пастроқда, бўйра устида битта опа, учта 
қиз бола ўтиришган экан. Қизлардан биттаси менга нега 
келдиларинг, дегандек ғалатироқ қилиб қаровди, мен ҳам 
ўзларинг нега келдиларинг дегандек унга ҳам ғалатироқ қараб 
қўйдим. Шайхбобо дуо ўқишдан тўхтамай, қўли билан 

---

Худойберди Тўхтабоев. Жаннати одамлар 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
97 
97
ўтиринглар, деб ишора қилувди, биз ҳам тезгина бўйрага 
ўтириб, дуонинг тугашини кутиб турдик. Мен билмаган 
дуоларни ўқияпти экан. Энамга қараб кўзимни қисиб 
туравердим. Охири фотиҳа ўқишгач, менам ўқиганимдан кейин 
энам билан бувим ўша опа билан эсонмисиз, омонмисиз, деб 
кўришиб олишди. 
- Паст маҳалладан, Меливойнинг заифаси бўлади, - деди 
Шайхбобо. 
- Таниб турибман, - деди энам ҳам, - отингиз Чиннибиби 
эдими, айланай? 
- Ҳа, - деди ўша опа йиғламсираб. 
- Меливой ажойиб нонвой эди, эрингизниям билардим, - 
деди энам, - катта тўйларнинг нонини ўша художўйга 
ёптирардик, қаранг-а, шундай азамат йигит кўмир элтиб нобуд 
бўлса-я. 
- Яратган ўзига азиз қиламан деса... на чора, - деди 
Шайхбобо, - раҳматли жаннати одам эди, қайсики тўйда нон 
ёпса, олдидан жиззалигидан иккитасини менга юборарди. 
Опа Шайхбобога қоғоз пул узатувди, биттасини олиб 
иккитасини ўзига қайтарди. Қизларингга кавуш олиб бер деди. 
Кейин тугун олиб келган экан, ўшанданам фақат битта нон олиб, 
чуқур токчада бошқа тугунлар ҳам кўп экан, ҳаммасини опанинг 
тугунига шундай катта қилиб тугдики, вой- бу, уни қандай 
қилиб кўтаришаркан, деб ўйладим. Менга битта нону бир кўза 
сув кифоя, деди Шайхбобо, сени эса олтита боланг бор, ҳаммаси 
қалдирғочнинг боласидай оғзини очиб ўтирибди, ейман-ичаман 
дейди. Тугунни ола кетасан, савоб бўлади, олмасанг, 
Шайхбобони ранжитасан, деганди, опа олмайман, ҳечам 
олмайман, деб йиғИаб юборди. Қарасам, бувимнинг ҳам кўзида 
ёш милтиллаб турган экан. 
- Олмасанг Меливой гўрида тинч ётмайди, - деди Шайхбобо, 
- тушларимга кириб чиқяпти, етимчаларидан хабар олиб туринг, 

---

Худойберди Тўхтабоев. Жаннати одамлар 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
98 
98
деяпти. Ма, озгина пул ҳам берай, қизларингга рўмол олиб 
бергин, қара, попукдеккина қизчалар экан... 
Шайхбобо тугунни ўзи кўтариб опани кузатгани ҳовлига 
чиқиб кетди. Қарасам, бувим кўз ёшини попукли рўмолчасига 
артиб-артиб оляпти. 
- Бу қизим раҳматли Тўхтавойнинг заифаси бўлади, а? - 
сўради Шайхбобо уйга қайтиб кириб. 
- Ҳа, - деб қўйди энажоним. 
- Мана бу чиройли йигитча ундан қолган зурёд бўлса керак, 
товба, худди қуйиб қўйгандек-а. Яратган эгамнинг даргоҳи кенг-
да... Йўқлаб келиб кўп улуғ иш қилибсиз, қизим... Турмуш қуриб 
кетганингизни биламан, устанинг ҳам чирқиллаб қолган 
болалари кўп эди. Савоб йўлига қадам қўйгансиз, қизим. 
Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳи вассаллом бир етимнинг 
кўнглини овласанг, етти бор ҳажнинг савобини оласан, 
деганлар. Ва лекин, арвоҳларни ҳам йўқлаб турмоқ даркор. Ҳай, 
таҳорат кетмасдан бир тиловат қилайлик бўлмаса. 
Шайхбобо сандалда ўтирганича кўзини юмиб, бошини сал-
пал қимирлатиб мен ҳечам эшитмаган дуони ўқий бошлади. 
Овози жудаям ёқимли, жудаям майин, Аҳмадқул бобомнинг 
чўлоқ келини боласига алиа айтди-ку, ана ўшанга ўхшаркан. 
- Эна, шу дуони сиз биласизми? - деб шивирладим. 
- Жим, - деди энам бармоғини лабига қўйиб . 
- Айтинг, секинроқ ўқисин, манам ўрганиб олай. 
- Жим деяпман. 
Жим бўлиб яна Шайхбобони кузата бошладим. Бети 
ўзимнинг бобомникига қараганда катта, соқоли ҳам қалин, 
пешонаси кенг, бурни Эсонқул бобомникига ўхшаб пучуққина 
экан. Бошидаги салласи оқ эмас, қизил читдан, дўпписиям кир, 
ўчоқбошимизда қозон ушлайдиган эски дўппимиз бор-ку, 
ўшанга ўхшайди... Аста-секин менинг кўзим юмила бошлади. 
Очай десам ҳам юмилиб кетаверди. Кейин, ие, назаримда 

---

Худойберди Тўхтабоев. Жаннати одамлар 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
99 
99
эшикдан ўзимнинг отам кириб келаётгандай бўлди. Қош-кўзи 
кечаси бувим айтгандай қоп- қора, ўрта бўй, буғдойранг, 
кўзлари ҳам чақнаб турибди. Остона олдида тўхтаб ҳаммамизга 
бирма-бир қараётгандай. Отам, дедиму кўзим очилиб ўрнимдан 
туриб кетдим. 
- Жим, - деди энам. 
Шайхбобо кўзини очиб менга бир назар солди-ю, яна юмиб 
олди. Энди сал бошқачароқ оҳангда ўқий бошлади. Кўзларимни 
чирт юмиб, анча жим турдим. Фақат қоронғи кўринади-ю, энди 
ҳеч нарса кўринмайди. Яна қаттиқроқ юмдим, яна очдим, йўқ, 
энди отам ҳечам кўринмади, йиғлагим кела бошлади. Сурилиб, 
энамнинг тиззасига ўтиб олдим. Дуолар тугагач, Шайхбобо 
ўлганларнинг жойи жаннатдан бўлсин, тирикларнинг имони 
басаломат бўлсин, еб- ичишимизнинг, хайр-худойиларимизнинг 
савоби умидвор арвоҳларга, ер эгасига, мулк эгасига тегсин, 
деганда ўхшаш сўзларни айтиб, фотиҳа ўқиганди, мен унча 
қизиқмасдан ўтирдим. Йўқ, фотиҳа ўқидиму барибир, Эсонқул 
бобом бундан яхшироқ ўқирди, деб ўйлайвердим. Кейин 
Шайхбободан ўлганлар ҳеч тирилганми, бир марта бўлсаям 
тирилганини кўрганмисиз, деб сўрагим келаверди. Сўрай 
дейману сўрай олмайман. Охири: 
- Эна, мен ҳозиргина отамни кўрдим, - дедим ўрнимдан 
туриб. 
- Айланай қулунимдан, - деди энам ҳам ўрнидан тураётиб. 
- Кўзимни юмиб турсам, худди шу уйга кириб келаётгандай 
бўлди. 
- Тез-тез келиб тургин, Тўхтавойнинг ўғли, - деди Шайхбобо, 
- отангни соғинсанг, уни худо хоҳласа, фақат шу ерда кўрасан.
- Бошқа жойда-чи? - шошилиб сўрадим. 
- Худо кўрсатса... бу ерда аниқроқ кўрасан. Раҳматли отанг 
ҳам отасининг қабрини зиёрат қилишни канда қилмасди. Бир 
келганда каттагина пул ташлаб кетди, хонақоҳнинг ёғочини қурт 

---

Худойберди Тўхтабоев. Жаннати одамлар 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
100 
100
ебди, янгилаб олинг, деди. Кўп сахий йигит эди-да, эҳ, аттанг, 
аммо яратганнингиродасига қарши боролмаймиз. Ўзи яратди, 
ўзи олади... Умри қисқа экан, начора. 
- Бобожон, сиз отамни неча марта кўргансиз? - сўрадим 
чидаб туролмай. 
- Отанг кўз олдимда катта бўлган, ўғлим... Қочди- қувди 
пайтида ҳам менинг хонақоҳимда жон сақларди. Қани энди қабр 
бошига борайлик бўлмаса. 
Супурги, ёғоч, курак олишди. Қорни тозалаб қўйиш керак 
экан, бўлмаса эриб, гўрни чўктириб қўяркан, гўр чўккани ёмон 
бўларкан... 
Вой-бўй, 
қабристон 
шунақа 
катта 
бўлиб 
кўриняптики, қабрлар энди дўппайиб кўринмайди, ҳаммаси 
битта бўп кетибди. 
- Ана Робиябиби, - деди бизни бошлаб бориб Шайхбобо, -
марҳумлар тинчгина ухлашяпти, ҳамма ғалваю тўполон мана шу 
ёлғон дунёда, чин дунё эса оромли, ҳаловатли дунё. На деб 
келдим бу дунёга, мен бу ерлик эмасман, деб йигиаган экан 
машойихлар... Қорни супуринг-чи, ҳа, баракалла, танидим, 
Тўхтавойнинг бошига отасиникига ўхшатиб оқ тош қўювдим, 
қўйчивой 
қўйдан 
янглишмагандек, 
биз 
ҳам 
қабрдан 
янглишмаймиз. 
Отам шу ерда ётадими, кечалари қўрқмайдими, бордию 
тирилиб қолса тупроқларни қандай кўтариб чиқади?.. Юрагим 
қисилиб йиғлагим кела бошлади... Бечора отам-ей, биз кенг уйда 
яшаймиз, у бўлса торгина гўрда ётаркан, ичиям қоронғидир. 
Қоп-қоронғидир. 
- Йиғлама, - деди энам шивирлаб. 
- Майли, йиғласин, - деди Шайхбобо. 
Бувим қабр устидаги қорларни тозалаб супуриб, курак билан 
нарига итариб, ўша куракнинг устига ўтирди-да: 
- Вой худой-и-и-им! - деб бошини чайқаб улу тортиб йиғлаб 
юборди. Кейин тиззасига шапатилаб ура бошлади.

---

Худойберди Тўхтабоев. Жаннати одамлар 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
101 
101
- Қўй, қизим, қўй, - деб юпатди энам. 
- Майли, йигиасин, - деди яна Шайхбобо, - юраги бўшайди, 
мусулмон боласи ҳар замон-ҳар замонда қабристонга келиб 
йиғлаб-йиғлаб олиши керак. Юраги бўшаб дили ёришади, 
тирикларга оқибатли бўлади. 
Энам, Шайхбобоси, Раҳмонберди ўғлим эсли, одобли бола, 
намозликларни, фотиҳа сураларини билади. Рухсат берсангиз, 
отасига бағишлаб бир тиловат қилиб берсин деганди, Шайхбобо, 
қани-қани, деди. Уйимизда бўлсам-ку, уялиб йўқ дердим-а, бу 
ерда ўқисам, зора овозимни отам эшитса, тирилай-тирилай деб 
турган бўлса тезроқ тирила қолса деб ўйлаб дарров кўна қолдим. 
- Овозимни сизникига ўхшатиб ўқийми? - сўрадим 
энажонимдан. 
- Йўқ, Аҳмадқул бобонгникига ўхшатиб ўқигин. 
- Вой, у бобом қори-ку? 
- Сен қори бўлиб ўқийсан, тойлоғим. Бошлай қол, совқотиб 
қоляпмиз. 
- Бисмиллоҳу раҳмонир раҳим, - деб овозимни Аҳмадқул 
бобомникига ўхшатиб чиқардим, - алҳамду лиллоҳи раббил 
оламин ар раҳмонир раҳим, молики ёвмидин, иёка наъбуду ва 
иёка настаъин, ихдинас сиротал мустақима сиротал лазина ан 
амта алайҳим ғарил мағзуби алайҳий ва лаззолин омин... 
бисмиллоҳир раҳмонир раҳим, қулҳу облоҳу аҳад, облоҳу сомад, 
лам ялид валам ювлад, валам якунлаҳу куфуҳан аҳад... Буни бир 
марта ўқисаям бўлади, энажоним шундай деган. Субиҳо ника 
раббика раббил иззати аммо ясифун ва саломин алар мурсалима 
валҳамдуллилоҳу раббил оламина, облоҳу акбар... ўқиган 
дуомнинг савобини ўтган ҳамма боболаримга, ҳамма 
эналаримга, отишмада ўлган тоғаларимга, раҳматли отамга 
бағишладим. Илоё отамнинг гўри ёп-ёруғ бўлсин, тезроқ 
тирилиб, уйимизга келсин, илоё бувим энди ҳечам кетиб 
қолмасин, илоё ҳаммамиз бирга яшайлик, облоҳу акбар... 

---

Худойберди Тўхтабоев. Жаннати одамлар 
www.ziyouz.com
kutubxonasi 
102 
102
Ўқиётганимда кўзимнинг қири билан қор устида чордона 
қуриб ўтирган Шайхбобога қараб-қараб қўювдим, уям менга 
қараб-қараб қўяётган эди, тугатишим билан, шошилиб ёнимга 
келди-да, икки қўлтиғимдан олиб бошидан ҳам баландроқ 
кўтариб, Робиябиби, Тўхтавой оимабди, у тирик экан, мана у, 
деб сал пасайтириб, бувим мени кеча қандай соғиниб ўпган 
бўлса, ана шундай қилиб ҳамма ёғимдан ўпаверди. Оғзи жудаям 
катта экан. Бетимнинг ярми оғзига кириб кетаверди. Яна тағин 
баракалла, баракалла, отангни соғинсанг, ҳар куни ўқийвергин, 
ўқийвергин, ўшанда отанг ҳечам ўлмайди, деган гапларни ҳам 
айтди. 
Кейин учовимиз уйга қайтиб кетдик, келаётганда ҳечам 
йиғламадик.