Milliy universiteti tarix fakulteti arxeologiya va etnologiyafanidan

3.Qadimgi  So‘g‘diyona,  Baqtriya,  Xorazm,  Choch  va  Farg‘onaning  antik 

davri arxeologiyasi. 

     So‘g‘dning  antik  davri  tarixi  ham  murakkab  siyosiy  jarayonlar  bilan  bog‘liq 

uning  antik  davri  arxeologiyasi  Samarqand,  Qashqadaryo  va  Buxoro  viloyatlari 

arxeologiya  yodgorliklari  asosida  o‘rganilib  keyingi  yillarda  talay  kashfiyotlar 

amalga  oshirildi.  O‘lkada  yirik  shahar  markazlari  ham,  qishloq  turidagi 

yodgorliklarida  ham  arxeologik  qazish  ishlari  amalga  oshirilgan.    Samarqand 

So‘g‘dning  eng  yirik  shahar  markazlaridan  biri  hozirgi  Afrosiyob  o‘rnida  bo‘lib, 

yunon  manbalarida  bo‘lib  Marokanda  nomi  bilan  tilga  olinadi.  Antik  davri 

madaniy qatlamlari Afrasiyob, II  va III lar bilan belgilanadi. Bu davrda shaharning 

o‘sha manbalarda keltirilgan barcha hududlari (220 ga) to‘liq shakllanadi. SHahar 

ikki  qator  mudofaa  devori  (7  metr)  bilan  o‘ralgan  to‘g‘ri  to‘rtburchak  shaklidagi 

mudofaa  burjlari  va    shinaklariga  ega.  SHahar  arki  (sitadel)  (may.  0,5  ga)  ham 

alohida  mudofaa  devori  bilan  o‘ralgan.  Unga  kirishdagi  cho‘ziq  shaklda  burjlar 

aniqlangan.  Samarqanddagi  Qo‘rg‘ontepa  shahar  harobasi  sitadel,  shahriston  va 

shahar  atrofi  qismlaridan  iborat.  Sitadeli    antik  davri  paxsa  devorlari  aniqlangan. 

Manzilgohda olov ibodatxonasi aniqlangan. Samarqand So‘g‘d antik davri san’ati 

namunalari  haykalchalarida  o‘z  aksini  topgan.  Ular  qo‘lida  meva,  gul,  o‘simlik 

yoki idish ushlab  turgan hosildorlik ayol mabudalarining haykalchalaridan iborat. 

Bosh    kiyimi  va  kiyim  kechagi  turli  variantlarida  berilgan.    Musiqachi  ayol  va 

erkak  haykalchalari  ham  uchraydi.    Buxoroda  antik  davri  yirik  shahar  markazlar 

yaxshi  o‘rganilmagan.  qishloq  tipidagi  manzilgohlarning  ikki  turi  ajralib  turadi. 

Qizilqir  I  Setaloq  II,  Romish  yodgorliklari  yaxshi  o‘rganilgan.  Hozirgi  Buxoro 

shahri  antik  davrda  shakllanib,  o‘sha  davr  o‘rni  saqlanmagan.    So‘g‘dning  antik 

davri  tarixi  ham  murakkab  siyosiy  jarayonlar  bilan  bog‘liq  uning  antik  davri 

arxeologiyasi  Samarqand,  Qashqadaryo  va  Buxoro  viloyatlari  arxeologiya 

yodgorliklari asosida o‘rganilib keyingi yillarda talay kashfiyotlar amalga oshirildi. 

O‘lkada  yirik  shahar  markazlari  ham,  qishloq  turidagi  yodgorliklarida  ham 

arxeologik  qazish  ishlari  amalga  oshirilgan.  Samarqand  So‘g‘dning  eng  yirik 

shahar  markazlaridan  biri  hozirgi  Afrosiyob  o‘rnida  bo‘lib,  yunon  manbalarida 

bo‘lib  Marokanda  nomi  bilan  tilga  olinadi.  Antik  davri  madaniy  qatlamlari 

Afrasiyob, II  va III lar bilan belgilanadi. Bu davrda shaharning o‘sha manbalarda 

keltirilgan barcha hududlari (219 ga) to‘liq shakllanadi. SHahar ikki qator mudofaa 

devori (7 metr) bilan  o‘ralgan to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi mudofaa burjlari  va  

shinaklariga ega. SHahar arki (sitadel) (may. 0,5 ga) ham alohida mudofaa devori 

bilan o‘ralgan. Unga kirishdagi cho‘ziq shaklda burjlar aniqlangan. Samarqanddagi 

Qo‘rg‘ontepa  shahar  harobasi  sitadel  SHahriston  va  shahar  atrofi  qismlaridan 

iborat.  Sitadeli    antik  davri  paxsa  devorlari  aniqlangan.  Manzilgohda  olov 

---

ibodatxonasi  aniqlangan.  Samarqand  So‘g‘d  antik  davri  san’ati  namunalari 

haykalchalarida  o‘z  aksini  topgan.  Ular  qo‘lida  meva,  gul,  o‘simlik  yoki  idish 

ushlab    turgan  hosildorlik  ayol  mabudalarining  haykalchalaridan  iborat.  Bosh  

kiyimi  va  kiyim  kechagi  turli  variantlarida  berilgan.    Musiqachi  ayol  va  erkak 

haykalchalari  ham  uchraydi.  Buxoroda  antik  davri  yirik  shahar  markazlar  yaxshi 

o‘rganilmagan. qishloq tipidagi manzilgohlarning ikki turi ajralib turadi. Qizilqir I 

Setaloq  II,  Romish  yodgorliklari  yaxshi  o‘rganilgan.  Hozirgi  Buxoro  shahri  antik 

davrda  shakllanib,  o‘sha  davr  o‘rni  saqlanmagan.    Janubiy  Sug‘dda  antik  davri 

yirik  markazlaridan  Erkurgon  arxeologik  jixatdan  yaxshi  urganilgan.  U  kudratli 

mudofaa tizimi va anik rejaga asoslanib ikki kator mudofaa devori bilan o‘ralgan. 

Ichki      mudofaa    devori  40  ga,  tashqari  mudofaa  devori  150  ga  maydonni  o‘rab 

olgan.  Sitadel  shaharistonning  Umumiy  tavsifiSHimoliy  qismida  joylashgan 

bo‘lib,  90X60  m  hajmda  Sitadel  mudofaa  devori  mudofaa  burjlari    va  shinaklar 

bilan  kuchaytirilgan.  Bu  erdan  mil.  av.  III-IV  asrlarga  oid  ma’muriy  bino  o‘rni 

hamda    III-IV  asrlarga  oid  ibdatxona  o‘rganilgan.  Qashqadaryo  vohasining 

sharqida  Kitob  shahrining  qadimgi  o‘rni  40  ga  ortiq  bo‘lgan.  SHaharlarning 

sitadeli  (may.  1  dan  ortiq)  kulolchilar  mahallasi  aniqlangan.  Ba’zi  bir 

tadqiqotchilarning  fikriga  ko‘ra  qadimgi  Kesh  Qang‘larning  janubiy  viloyati 

bo‘lib,  yozma  manbalarda  keltirilgan  Qang‘-Susega  to‘g‘ri  keladi.    Lekin 

Qashqadaryo  vohasining  Kushonlar  davlati  tarkibida  bo‘lgan,  degan  fikrlar  ham 

mavjud.  Qashqadaryo vohasining sharqida  Kitob shahrining qadimgi o‘rni 40 ga 

ortiq bo‘lgan. SHaharlarning sitadeli (may. 1 gektardan ortiq) kulolchilar mahallasi 

aniqlangan.  Ba’zi  bir  tadqiqotchilarning  fikriga  ko‘ra  qadimgi  Kesh  Kangyuy 

davlatining  janubiy  viloyati  bo‘lib,  yozma  manbalarda  uning  tarkibida  keltirilgan 

beshta  viloyatlardan  biri  -  Si-sega  qiyoslanadi.  R.H.  Suleymanov  mazkur  qiyosni 

boshqa  tomondan  ma’qullaydigan  fikrni  bildiradi.  Uning  fikriga  ko‘ra  SHarqiy 

Orolbo‘yi  hududida  yashagan  aholining  Lekin,  boshqa  bir  guruh  olimlar 

Qashqadaryo  vohasi  Kushonlar  davlati  tarkibiga  kirgan,  degan  fikrlarni  ilgari 

surishga harakat qilishadi.    

          O‘rta  Osiyoning  qadimgi  tarixiy-madaniy  viloyatlaridan  biri  bo‘lgan 

Baqtriyanining  Umumiy  tavsifi  SHimoliy  hududlari.  Bu  o‘lka  hozirgi  Surxon 

vohasi va Tojikiston Respublikasining janubiy hududlari kiradi. Mazkur mintaqada 

mil.av.  I  ming  yillikning  boshlariga  kelib,  ijtimoiy-iqtisodiy  va  madaniy  jihatdan 

tub  o‘zgarishlar  sodir  bo‘ladi.  Ma’lumki  II  ming  yillikning  oxiriga  kelib  Surxon 

vohasidagi  Sopolli    madaniyati    inqirozga  uchragandan  so‘ng  o‘ziga  xos  o‘troq 

dehqonchilik  madaniyati  vujudga  keladi.  Bu  turdagi  madaniyat  ayrim  jihatlariga 

ko‘raO‘rta  Osiyoning  janubida,  xususan,  Surxon  vohasi  va  Janubiy  Tojikiston 

hududlarida  joylashgan  Umumiy  tavsifiSHimoliy  Baqtriyaning  ilk  temir  davriga 

---

oid  yodgorliklarini    o‘rganish  o‘tgan  asrning  50-yillaridan,  ya’ni  Qalan  Mir 

manzigohida  olib    borilgan  tadqiqot  ishlaridan  so‘ng  kuchayadi.  Umumiy 

tavsifiSHimoliy  Baqtriyaning    mil.  av.  I  ming    yilliklarning  boshlariga  oid 

manzilgohlari  Surxon  va  SHerobod  daryolarining  irmoqlari  atrofida  Sopolli  

madaniyatining inqirozidan so‘ng rivojlangan bo‘lsa, Surxon va Amudaryolarning 

O‘rta  oqimi,  Kofirnigon,  Vaxsh  va    Panj  daryo  vohalari  esa  qadimgi  dehqonlar 

tomonidan  mil.  av.  I  ming    yillikning  ikkinchi  choragi  va  O‘rtalarida 

o‘zlashtirilgan.  Umumiy  tavsifiSHimoliy  Baqtriyada  mil.  av.  I  ming  yillikning 

birinchi  yarmida  o‘ndan  ortiq  dehqonchilik  vohalari  o‘zlashtirilib,  turli 

shakllardagi manzilgohlarning rivojlanishi kuzatiladi. SHulardan ettitasi Sargandak 

-To‘palang-(Xolchayonning  qo‘yi  qatlami),  Xalqajar  (Mirshodi)-  (Qiziltepa, 

Qizilcha guruhidagi manzilgohlari, Ahatqul), Urgulisoy (Bandixon)-(BandixonI,II, 

G‘ozimulla), 

Sherobod-(Jondavlattepa, 

Talashkantepa 

I, 

Pachmaktepa), 

Ulonbuloqsoy-(Kuchuktepa, Pshaktepa, Dabilqo‘rg‘on), O‘rta Surxon-(Xayitobod, 

Nomsiztepa),  O‘rta  Amudaryo-(Ko‘xna  Termizning  quyi  qatlami,  Kampirtepa 

yaqinidagi  Nomsiztepa.)  kabi  kichik  daryo  vohalari  Surxon  vohasida  va  Kuyi 

Kofirnigon-(Qalam 

Mir, 

Munchoqtepa, 

Xirmontepa), 

Vaxsh-YAvon-

(Tomoshatepa,  Boldoy  I,  SHo‘rchitepa),  Boytudasht-  (Boytudasht)  kabi  vohalar 

Tojikiston    Respublikasining  janubida  rivojlanadi.  Ularning  har  birining  hududi 

tabiiy  chegaralanib,  Arxeolog  olim  A.S.Sagdullaevning  ilmiy  tahlillariga  ko‘ra 

ularning  har  biri  alohida  dehqonchilik  tumani  yoki  kichik  ma’muriy  tuzilmani 

tashkil etgangan. Mazkur ma’muriy bo‘linmalarning har birida taxminan 3-5 tadan 

manzilgoh  joylashgan.  Ulardan  biri  hajmi  kata  va  strukturasiga  ko‘ra  murakkab 

bo‘lgan. Ko‘rinishdan ular ma’lum tumanning ma’muriy markazi bo‘lgan bo‘lishi 

mumkin.        Keltirilgan  vohalardagi  manzilgohlarning  quyidagi  shakllarini  ajratish 

mumkin.  1.    Atrofi  mudofaa  devori  bilan  o‘ralib,  sitadelga  ega  bo‘lgan  yirik 

hajmdagi  manzilgohlar  (yoki  qadimgi  shaharlar)  -  Qiziltepa,  Hayitobodtepa.  2.  

Mudofaa devorlariga ega bo‘lgan qal’a-qo‘rg‘onlariga imoratlar tutush joylashgan 

manzilohlar  -  Kuchuktepa  Bandixon  II,  Talashkontepa  I.  3.    Yirik  xajmdagi 

manzilgohlar  yoki  qadimgi  qishloqlar-  g‘G‘ozimullatepa.  4.    Uy-qo‘rg‘onlari  - 

Qizilcha  guruhdagi  manzilgohlar  5.    Alohida  vazifani    bajaruvchi  manzilgohlar 

(diniy inshoatlar)- Pishaktepa, Pachmaktepa.  Mil. av. II ming yillikning oxirgi va 

mil.  av  I  ming  yillikning  boshlariga  kelib,  bu  erda  o‘ziga  xos  madaniyat 

shakllanadiki,  bu  davr  tarixi  arxeologik  jihatdan  Kuchuk  I  (mil.  av.  1000-750) 

Qizil I (mil. av. 1000-700 yillar) Kuchik II (mil. av. 750-600) hamda Qizil II (mil. 

av. 750-600), belgilangan.Kuchik III (mil. av. 600-500), Kuchuk IV (mil. av. 500-

350), Qizil III (mil. av 600-350) bosqichlari esa ahamoniylar davriga to‘g‘ri keladi.  

Vohaning  mil.  av.  I  ming  yillikning  birinchi  choragiga  oid  tarixini  arxeologlar 

Kuchuk  madaniyati,  deb  yuritish  odatlangan.  Bu  davr  yodgorliklarining  hajmi 

---

ancha  kichik  (3  ga  dan  oshmaydi).  Ulardan  mashhuri  Kuchiktepa  manzilgohi 

hisoblanib, baland sahni (4  metr qalinlikda) ustiga qurilgan qal’a-qo‘rg‘onchadan 

iborat.  Manzilgoh  atrofida  imoratlar  joylashgan  hamda  ular  mudofaa  devorlari 

bilan  o‘ralgan.  Keyingi  bosqichdaa  Kuchiktepa  madaniyati  taraqqiyoti  davomida 

Qadimgi Baqtriya madaniyatining vujudga keladi. Bu davr voha ijtimoiy-iqtisodiy 

muhim  jarayonlar  kechganligi  bilan  tavsiflanadi.  O‘troq  deqqonchilik  madaniyati 

hududi  kengayib,  manzilgohlar  soni  ko‘payadi  va  ularning  hajmi  ortib  boradi. 

SHuningdek,  O‘rta  Osiyoning  janubiy  o‘lkalaridagi  kabi  qadimgi  yirik  shahar 

markazlari  shakllanadi.    Bu  davrga  oid  Qiziltepa  vohadagi  yirik  manzilgoh 

hisoblanadi.  Uning  umumiy  maydoni  30  ga.ni  tashkil  etadi.  Manzilgoh  sitadel 

(ark), shahar (shahriston) va atrofii hamda shahar atrofii okrugi qismlaridan iborat. 

Manzilgoh  Qizil  I  davrida    shakllanib,  keyingi  bosqichda  kengayib  asosiy  qismi 

shakllanadi.  Manzilgoh    shimoli-g‘arbida  ark  (may.2  ga)  barpo  etilib,  ularning 

atrofi mudofaa devorlari bilan o‘rab olinadi. Mil. av. V-IV asrlarda mudofaa devori 

atrofi    imoratlar  barpo  etiladi.  SHahar  ichkarisi  alohida  yangi  imoratlar  quriladi. 

Mudofaa devorlari ikki qatordan iborat bo‘lib, ularning O‘rtasida koridor mavjud. 

(Ichki  devor  2,5  m,  tashqi  devor  0,7-  1,0  m,  koridor  esa  1,5  m)  devorlar  yarim 

aylana va to‘rtburchak minoralar bilan kuchaytirilgan. Ularning har birida jangovar 

shinaklar  bor.  Manzilgoh  ichkarisida  ochiq  maydon  joylashgan.  Qiziltepaning 

vohadagi boshqa manzilgohdan  har tomonlama va alohida ajralib turish madaniy-

iqtisodiy  hamda  ma’muriy  markaz  vazifasini  o‘taganligidan  dalolat  beradi.   

SHerobod  vohasidagi  Talashkon  I  ham  diqqatga  sazovordir.  U  doira  shaklidagi 

istehkom  qal’adan  iborat  bo‘lib,  mudofaa  devorlari  bilan  o‘ralgan.  Devorlar 

to‘g‘rito‘rtburchak  shaklidagi  minoralar  bilan  kuchaytirilib,  ularda  shaxmat 

shaklidagi  ikki  qator  shinaklar  joylashgan.  Qal’a  ichidagi    uylar    mudofaa 

devorlariga  taqab  qurilgan.  Manzilgoh  O‘rtasi  hovli  sifat  ochiq  joy  qoldirilgan. 

Bandixon  voha  tumanidagi  yirik  manzilgoh  Bandixon  II  hisoblanadi.  Bu 

manzilgohning  umumiy  maydoni  14  ga.  dan  iborat  bo‘lib,  ikki    qism  sitadel  va 

uning atrofidagi joylangan uy-joy imoratlari joylashgan qismlardan iborat. Janubiy 

Tojikiston  hududidagi  manzilgohlardan  Boytudasht  va  Bolday  I  kabi  yodgorliklar 

ajralib  turadi.  Bu  yodgorliklarning  shakllangan  davri  mil  av.  I  ming  yillikning 

ikkinchi  choraklariga  to‘g‘ri  keladi  Bu  yodgorliklarda  ham  shahar  alomatlari 

mavjud  bo‘lib,  Surxon  vohasi  manzilgohlarinikiga  nisbatan  soda  va  ularda 

jarayonlar  kechroq  sodir  bo‘lganligi  bilan  ajralib  turadi.  Kichik  vohalaridagi 

markaziy  manzigoh  atrofidagi  manzilgohlarda  ham  uy-joy  va  ho‘jalik  imoratlari 

aniqlangan.  Manzilgohlar  shakllaridan  uy--qo‘rg‘onlar  muhim  o‘rin  tutadi. 

Qiziltepa yodgorligi atrofida joylashgan Qizilcha guruhidagi manzilgohlar mazkur 

davr qishloq xo‘jaligi hayotini o‘rganishdagi ahamiyati kata. Ulardan Qizilcha I va 

VI  yodgorliklari  arxeologik  jihatdan  yaxshi  o‘rganilgan.  Bu  yodgorliklarning 

---

maydoni  taxminan  0,2  ga.  ni  tashkil  etadi.  Manzilgoh  qo‘ra  shaklida  barpo 

qilingan.  Umumiy  devor  bilan  o‘rab  olingan  hovlining  bir  qismida  uy-joy 

imoratlari  va  uning  old  tamonida  hovli  joylashgan.  Ko‘rinishdan  bu  manzilgoh 

mazkur  davr  davlatmand  patriarxal  oilasiga    tegishli  uy-joy  kompleksi 

hisoblangan.  Umuman    boshqa  turdagi  manzilgohlarda  ham  arxeologik  tadqiqot 

ishlari  olib  borilishi  natijasida  o‘lkaning  qurilish-  me’moriy  xususiyatlarini 

o‘rganish imkoniyatlari mavjud Barcha turdagi imoratlar xom g‘isht va  paxsadan 

barpo  qilingan.  Devorlar  loysuvoq  qilingan.  Ba’zi  imoratlarda  yog‘och 

ustunlarining  o‘rni  aniqlangan.  Imoratlarning  tomi  tekis  yopilgan.    Umuman, 

mazkur  davr  O‘rta  Osiyo  tarixida  chuqur  tarixiy-madaniy  o‘zgarishlar    bilan 

belgilanib, yirik shaharlarning paydo bo‘lishi, qadimgi davlatlarning qaror topishi 

va boshqa ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy yuksalishlar sodir bo‘lgan davr hisoblanib  

Aholining    asosiy    mashg‘uloti  sug‘orma  dehqonchilik  bo‘lib  kichik  daryolardan 

anhorlar  orqali  suv  chiqarilgan,  yoki  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  daryolardan  ariqlar  orqali 

suv chiqarilgan. Katta anxorlardan birining  izlari Bandixondan topib tekshirilgan. 

Bu erda boshoqli o‘simliklar poliz va bog‘dorchilik rivojlangan. 

          Xorazmning  antik  davri  siyosiy  tarixi  O‘rta  Osiyoning  janubiy  hududlar 

bilan  birdek  kechmaganligi  tufayli  o‘ziga  xos  madaniyat  taraqqiyoti  yo‘lidan 

boradi.  Ma’lumki,  mil.av.  IV  asrning  boshlarida  o‘lka  ahomoniylardan  ajralib 

chiqqandan so‘ng mustaqil siyosat yurib, Aleksandr Makedonskiy boshchiligidagi 

yunonlar ta’siriga tushmaydi. O‘lkanining keyingi davr tarixiga oid ma’lumotlarni 

manbalarda  uchraydi.  Unda  Kanguy  davlatining  beshta  kichik  mulklaridan  biri 

bщlganligi  ma’lumotlar  mavjud  bo‘lib,  uni  zamonaviy  tadqiqotchi  olimlar 

hamfikrlikda  Urgench  bilan  qiyoslashadi.  Demak,  bu  o‘lka  mil.  av.  III  asrning 

ikkinchi  yarmidan  boshlab  Kanguy  davlati  tarkibiga  kirgan  bo‘lishi  mumkin. 

Xorazm  hududidan    milodning  boshlariga  oid  old  tomonida  hukmdor  tasviri  va 

orqa  tomonida  esa  tamg‘a  tushirilib  zarb  qilingan  tangalar  Kanguylarning  vassali 

sifatida  rivojlangan,  degan  xulosaga  kelish  mumkin.  Beruniy  keltirgan 

ma’lumotlarga  ko‘ra  305  yilda  Xorazm  afrig‘iylar  sulolasi  tomonidan  mustaqil 

boshqarilgan.  O‘lkaning  bu  davrga  oid  arxeologiyasi  Xorazm  arxeologik-

etnografik  ekspeditsiyasi  (XAEE)    va  boshqa  ekspeditsiyaning  ilmiy  izlanishlar 

natijasida  yaxshi  o‘rganilgan.  Bu  davr  manzilgohlarining  qadimgisi  ahamoniylar 

davri shahar va qishloqlari taraqqiyotining etishi bilan bog‘liq. Antik davri jamiyati 

rivojlanishi  o‘lka  ijtimoiy-iqtisodiy  va  madaniy  taraqqiyoti  jadallashishiga  olib 

keladi.  Natijada  ularning  markazi  sifatida  yirik  shaharlarning  rivojlanishi  va 

yangilarining  paydo  bo‘lishi  sodir  bo‘ladi.  Ilgari  shakllangan  Ko‘zaliqir  va 

Qal’aliqir kabilardan tashqari Jonbosqal’a, Tuproqqal’a, Turpoqqal’a, Qarqizqal’a, 

Qo‘yqirilganqal’a,  Xazorasp  va  boshqa  shular  kabi  shahar  turidagi  manzilgohlar 

---

taraqqiy  etadi.  Xorazmning  bu  davrga  oid  ko‘hna  shaharlari  O‘rta  Osiyoning 

boshqa  hududlarinikidan  shakli  jihatdan  keskin  farq  qiladi.  Ularning  ayrimlarida 

ark  qismi    mavjud.  SHuningdek,  shahriston  mudofaa  devori  atrofida  hayot 

shakllanmagan  va  shaharda  kam  hollardagina  hunarmandchilik  ishlab  chiqarish 

mavjud  bo‘lgan.  Keyingi  yillarda  Xazorasp  xarobalarida  amalga  oshirilgan 

tadqiqot ishlari davomida mazkur belgilarning ayrimlar shahar uchun xos ekanligi 

ma’lum  bo‘ldi.  Umuman  o‘lkaning  antik  davrida  ma’lum  reja  va  mudofaa  tizimi 

asoslangan  shahar  markazlar  paydo  bo‘ladi.  Yirik  shahar  markazlari  uchun  saroy 

va  ibodatxona  komplekslar,  shahar  ichkarisidagi  uy-joy  imoratlari  xosdir. 

Xorazmning  antik  davriga  oid  Qo‘yqirilganqal’a    nisbatan  yaxshi  o‘rganilgan 

yodgorliklardan  biri  sanaladi.  Unda  o‘tgan  asrning  50-yillarida  S.P.Tolstov 

tadqiqot  ishlarini  olib  borgan.  Yirik  shahar  markazlaridan  Tuproqqal’a 

Xorazmning  madaniy-  ma’muriy  markazi  bo‘lgan.  Manzilgohdan  saroy 

ibodatxonalar  va  uy-joy  imoratlarining  o‘rni  ochib  o‘rganilgan.  Loydan  yasalgan 

haykalchalar,  xususan  xorazmshohlar  va  ularning  ajdodlari  tasviri  tushirib 

ishlangan  haykalchalar  va  devorlardagi  rang-tasvir  namunalari  Xorazmning 

qadimgi davr san’at namunalaridan darak beradi. Bu erda sapollar sirtiga bitilgan 

yozuv namunalari bir tomondan qadimgi    

            Toshkentning  uzoq  o‘tmishi  va  u  qad  ko‘targan  qadimgi  CHoch  yoki 

SHosh  viloyati  haqidagi  ma’lumotlar  yozma  manbalarda  xilma-xil  hamda  uzuq-

yuluq  tarzda  aks  etgan.  Zardushtiylarning  qadimgi  muqaddas  kitobi  ―Avestoda 

Sirdaryo  havzasidagi  mamlakat  «Turon»,  aholisi  esa  «tur»-lar  deb  yuritilgan.  Bu 

o‘lkada tur qavmlari urug‘ va qabila oqsoqollarining diniy va siyosiy qarorgohi — 

Qang‘xa (Qang‘a) shahri borligi tilga olinadi. Toshkent haqidagi dastlabki aniqroq 

ma’lumotlar  mililoddan  avvalgi  II  asr  —  milodiy  V  asrlarga  mansub  Xitoy 

manbalarida uchraydi. Ularda Toshkent viloyati qadimda Lo-yueni, YUni, so‘ngra 

Chjeshe, Chjechji, Chjesi va Shi deb nomlangan. Bu atamalar (avvalgi ikkitasidan 

tashqari) «Choch» so‘zining xitoycha talaffuz etilishi natijasida hosil bo‘lib, hatto 

oxirgi  «SHi»  toponimi  xitoychada  «tosh»  ma’nosini  anglatgan.  Millddan  avvalgi 

III asrda qadimgi CHoch viloyatida tashkil topib, milodning III asrlarigacha hukm 

surgan  «Qang‘»  («Qang‘a»  yoki  «Qang‘xa»)  davlati  Xitoy  yozma  manbalarida 

«Kangkiya»  («Kanizyuy»)  nomlari  bilan  tilga  olinadi.  Qadimgi  toxarlar  tilida 

«qang‘» so‘zi ham «tosh» ma’nosini anglatgan. Bu davlatning poytaxti  — Bityan 

shahri bo‘lib, u Iosha-Xasart daryosi (Sirdaryo) bo‘yida joylashgan. Bityan shahri 

Davan  (Farg‘ona  vodiysi)dan  1510  li  (528  km)  masofada  bo‘lgan.  Bityan 

shahrining  bizgacha  saqlanib  qolgan  xarobalari  mahalliy  aholi  o‘rtasida 

«Qanqatepa»  nomi  bilan  mashhur  (q.  Qanqa).  U  Toshkentdan  70  km  janubda  — 

Sirdaryoga  yaqin  erda,  Ohangaron  daryosining  qurib  qolgan  qadimgi  o‘zani 

---

bo‘yida  joylashgan.  Arxeologik  ma’lumotlardan  ma’lum  bo‘lishicha,  Qanqatepa 

Millddan  avvalgi  III  asrdayoq  atrofi  mudofaa  devori  bilan  o‘ralgan  hamda  arkli 

katta  shahar  bo‘lib,  maydoni  160  gektarga  teng  bo‘lgan.  Qadimgi  Qang‘ 

davlatining  fuqarolari  ham  «qang‘ar»,  «qanzar»,  keyinchalik  «qanhi»,  «qang‘li» 

yoki  «qa’ni»  deb  nomlangan.  Ular  (qanqalar)  hindlarning  qadimgi  kitobi 

«Mahabharata»da  saklar  va  toxarlar  nomlari  qatorida  tilga  olingan.  Yozma 

manbalarda  keltirilishicha,  Toshkentning  qadimgi  nomi  «CHoch»  bo‘lgan. 

Toshkent  arablar  tasarrufiga  o‘tgach,  arab  alifbosida  «ch»  harfining  yo‘qligi  bois 

arab  tilidagi  asarlarda  «Shosh»  deb  yuritilgan.  Ilk  o‘rta  asrlarda  u  «Choch», 

«Shosh»,  «Shoshkent»,  «Madinat  ash-Shosh»,  «Binkat»  va  «Tarkan»  deb 

nomlangan. Toshkent haqidagi dastlabki ma’lumotlar mahalliy olimlar (Xorazmiy) 

va tarixchi-geograflardan Tabariy, Istahriy asarlarida uchraydi. Istahriyning «Kitob 

al  masolik  val  mamolik»  («Yo‘llar  va  mamlakatlar  to‘g‘risidagi  kitob»)ida 

Shoshning  bosh  shahri  Binkat  deb  ko‘rsatiladi.  X  asrda  yozilgan  (mualli-fi 

noma’lum) «Hudud ul-Olam» («Olamning chegaralari») kitobida «CHoch bu katta 

viloyat,  xalqi  jangovar  va  sahiydir.  U  erda  kamon  va  o‘q  -  yoy  yasaladi.  Binkat 

Chochning  poytaxti  hisoblanadi.  Bu  katta  shahar,  ayni  vaqtda  podshoning 

qarorgohidir»,  deb  ta’riflanadi.  Firdavsiyning  «SHohnoma»  asarida  CHoch 

o‘zining  kamoni  SHoshiy  (o‘q-yoylari)  bilan  mashhurligi,  haqida  misralar  bor. 

SHahar  «Toshkent»  nomi  bilan  dastavval  XI  asrning  mashhur  allomalari  —  Abu 

Rayhon  Beruniy  va  Mahmud  Koshg‘ariyning  asarlarida  tilga  olinadi.  Beruniy 

«Hindiston»  asarida  Toshkent  nomining  kelib  chiqishi  to‘g‘risida  so‘z  yuritib, 

«Tosh»  so‘zi  asli  turkcha  bo‘lib,  SHosh  ko‘rinishini  olgan.  «Toshkand  —  toshli 

qishloq demakdir» (Abu Rayhon Beruniy, Tanlangan asarlar, Toshkent, 1963, 2-j., 

232-6.), deb izohlaydi. Mahmud Koshg‘ariyning ma’lumoti bo‘yicha, Toshkent XI 

–  XII  asrlarda  «Tarkan»  deb  ham  yuritilgan.  Zahiriddin  Muhammad  Bobur 

«Boburnoma»  da  Toshkent  nomi  ustida  to‘xtalib,  «...asarlarda  Toshkent  nomini 

SHosh, ba’zan CHoch yozadilar» deb qayd etadi. Biroq XVI - asr oxiri va XVII - 

asr boshlarida Toshkent toponimi shuhrat topib, uning qadimgi CHoch, SHosh va 

Binkat  nomlari  asta  -  sekin  muomaladan  tushib  qoldi.  XVII  -  asrda  yashagan 

tarixchi olim Mahmud ibn Vali shunday yozadi: «SHosh — Sayxun (Sirdaryo)ning 

u  tomoniga  joylashgan  shahar  va  Turkiston  (viloyat)ga  qaraydi...  Uni  CHoch 

ataydilar.  Biroq  hozirgi  vaqtda    u  Toshkent  nomi  bilan  mashhurdir».  Toshkent 

vohasida shahar madaniyatining shakllanib, shaharning qad ko‘tarishi shu o‘lkada 

yashagan  qadimgi  chorvador  va  dehqonlarning  ijtimoiy-  iqtisodiy  va  madaniy 

hayotidagi  ulkan  tarixiy  jarayon  bo‘lib,  bu  jarayon  shubhasiz  o‘lkaning 

o‘zlashtirilib,  obod  etilishi,  ayniqsa,  unda  chorvachilik  va  dehqonchilik 

xo‘jaliklarining tashkil topishi hamda hunarmandchilik, ichki va tashqi savdoning 

rivojlanish  tarixi  bilan  uzviy  bog‘liqdir.  Bu  jarayonning  tarixiy  manzarasi 

---

nihoyatda  keng  bo‘lib,  u  yozma  manbalarga  nisbatan  ko‘proq  arxeologik 

tadqiqotlar vositasi bilan tiklanmoqdadir. SHuning uchun ham Toshkent hududida 

olib  borilgan  arxeologik  tadqiqotlarning  natijalari  qadimgi  va  o‘rta  asrlarga  oid 

manbalardagi  ma’lumotlarni  to‘ldirib,  ularga  aniqlik  kiritmoqda.  Geografik 

jihatdan  qulay,  iqlimi  mo‘‘tadil  bo‘lgan  Chirchiq  va  Ohangaron  vodiylarida  uzoq 

o‘tmishdayoq  chorvachilik  va  dehqonchilik  bilan  shug‘ullangan  aholi  yashagan. 

Arxeologik  yodgorliklarnint  guvohlik  berishicha,  miloddan  avvalgi  II  ming 

yillikning  oxiri  va  I  ming  yillikning boshlarida ko‘chmanchi chorvador aholining 

o‘troqlashuvi  kuchayib,  dehqonchilik  kengaya  boshlagan.  Hali  sug‘orma 

dehqonchilik va irrigatsiya inshootlari qurish imkoniyati bo‘lmagan. Toshkentning 

dastlabki  dehqonlari,  garchi  daryoning  asosiy  oqimidan  suv  bog‘lab  olishga 

qurbilari  kelmagan  bo‘lsada,  lekin,  daryo  toshqinlari  va  adirlardan  kelgan 

suvlardan  hosil  bo‘lgan  irmoqlar  bo‘yida,  tabiiy  zahob  erlarda  dehqonchilik 

qilganlar.  Hozirgi  Toshkentning  Qorasuv,  Salor  va  Jo‘n  arig‘idan  sug‘oriladigan 

janubiy  qismida  shunday  ibtidoiy  dehqonchilik  madaniyati  tashkil  topgan. 

Toshkentning  bu  ibtidoiy  dehqonchilik  madaniyatining  izlari  dastavval  shahardan 

30  km  janubda  Burganlisoy  yoqasida  topilib,  tadqiq  etilgani  tufaili  tarix  fanida  u 

Burganli madaniyati nomi bilan mashhur bo‘lgan. Mililoddan avvalgi VI asr — IV 

asrlarda  Qorasuv,  Salor  va  Jo‘n  arig‘i  yoqalarida  dastlab  ilk  qishloqlar  qad 

ko‘targan.  SHulardan  biri  Jo‘n  arig‘i  bo‘yidagi  SHoshtepaning  ostki  qatlamidan 

qazib ochilgan qal’a xarobasidir. 1980—1982 yillarda olib borilgan qazish ishlari 

uning  mililoddan  avvalgi  VI  asr  –  IV  asrlar  va  II  –  I  asrlardagi  rivojlanish 

bosqichlarini  aniqlashga  imkon  berdi.  Bir  tomoni  Jo‘n  arig‘iga  yondoshgan  bu 

qadimgi joy atrofi dastavval tuproq, marza bilan o‘ralib, qal’a, istehkom qiyofasini 

olgan.  Shoshtepaning  qadimgi  aholisi  chorvachilik  (qoramolchilik,  yilqichilik, 

qo‘ychilik hamda tuyachilik) bilan shug‘ullangan. Qadimgi shoshtepaliklar jez va 

temirdan  qurol-yarog‘  va  asboblar  yasashni,  kulolchilik  hamda  to‘qimachilikni 

yaxshi  bilgan.  Shubhasiz,  bu  qishloklarda,  keyinchalik  Toshkent  vohasida  shahar 

madaniyati  shakllanib,  qadimgi  Toshkentning  asta-sekin  qad  ko‘tarishiga  zamin 

bo‘ldi.  Mililoddan  avvalgi  II  –  I  asrlarda  SHoshtepada  qadimgi  shahar  belgilari 

paydo  bo‘ldi.  Qadimgi  qishloq  xarobalari  ustida  atrofi  qalin  aylanma  devor  bilan 

o‘rab olingan doira shaklidagi qal’a (qo‘rg‘on) qad ko‘tardi. Milodiy I – II asrlarda 

suyakdan yasalgan yozuv tayoqchasi (stil) qadimgi SHoshda yasalib ishlatilgan. 15 

sm li bu suyak qalamning bir tomoni yozish uchun uchli qilib, ikkinchi o‘chirgich 

tomoni  esa  qiyshiq  ko‘p  burchak  shaklida  kurakcha  qilib  yasalgan.  Bu  topilma 

milod  boshlaridayoq  Toshkent  vohasida  ham  xattotlik  mavjudligidan  guvohlik 

beradi. SHoshtepadagi arxeologik obidalar shaharning mustahkam mudofaa devori, 

hashamatli  me’moriy  majmuoti,  hunarmandchilik  buyumlari,  xat-savod  va 

savdodan dalolat beruvchi topilmalar milod bo‘sag‘asida Toshkent vohasida shahar 

---

madaniyati  rivojlanib,  Shoshtepadagi  qadimgi  qishloq  shahar  qiyofasini  ola 

boshlaganini  ko‘rsatadi.  Shoshtepani  o‘rganish  Toshkent  hududidan  shahar 

madaniyati tarixi huddi shu davrdan boshlangan, ya’ni uning yoshi 23 asrdan kam 

emas deb baholashga imkon berdi.  

                                                 

 

Xulosa. 

Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki vatanimiz, O‘zbekiston diyori Markaziy 

Osiyoda arxeologik jihatdan bir muncha mukammal o‘rganilgan mamlakatlar 

qatoriga  kiritadi. Bu erda paleolit davrining barcha taraqqiyot  bosqichlarini  

ifodalovchi serob yodgorliklar  topilib o‘rganilgan va ular haqida  qator kitoblar, 

ilmiy maqolalar e’lon qilingan. O‘zbekiston ilk paleolit davri yodgorliklari 

Zarafshon havzasida, Toshkent  viloyatining Ohangoron vodiysida  bir muncha 

yaxshi taqdim qilingan. Bundan tashqari, mamlakatimizning  boshqa hududlaridan 

ham bu davr mehnat qurollari alohida tarzda taqdim qilingan bo‘lib, bu manbalar 

hozircha ilmiy va o‘quv vositalari  orqali jamoatchilikka  to‘la etkazilgan emas. 

Ana shu manbalarning dastlabki o‘rganilishi xulosalariga qaraganda mamlakatimiz  

hududlarida inson guruhlari  kamida ilk ashel davridan e’tiboran yashab kelgan 

bo‘lib, ularni sanalash tufayli aytilganda bu jarayon qariyb 1 mln. 200 ming 

yillikdan 500-300 ming yillarni  o‘z ichiga oladi. Demakki, bu hududlar  juda 

qadimiy zamonlardan inson jamoalarining yashashi, rivojlanishi, madaniyat 

yaratishi  uchun qulay tabiiy, iqlim va ekologik shart-sharoitlarga ega bo‘lgan 

desak, xato emas. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

 

 

 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 

1.Kabirov A .,Sagdullayev A. “O’rta Osiyo arxeologiyasi”. T.,”O’qituvchi”,           

1990-yil 

2.Asqarov A.”O’zbekiston arxeologiyasi”   T.,2002-yil. 

3. ”Markaziy Osiyo arxeologiyasi”  ma’ruzalar matni.  Samarqand .2014-yil. 

4. Wikipedia uz.