5-mavzu: O‘zbekistonda demokratik, fuqarolik jamiyati asoslarining shakllantirilishi, amalga oshirilgan siyosiy o‘zgarishlar

Mamlakatimizda  demokratik  islohotlarni  yanada  chuqurlashtirish  va 

fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. Islom Karimovning 2010-yil 12-

noyabrda bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi 

va  Senatining  qo‘shma  majlisidagi  «Mamlakatimizda  demokratik  islohotlarni 

yanada  chuqurlashtirish  va  fuqarolik  jamiyatini  rivojlantirish  konsepsiyasi» 

mavzusida  qilgan  ma’ruzasi  amalga  oshirilgan  islohotlarni  sarhisob  qilish  hamda 

jamiyat va davlat hayotining barcha sohalarini yanada rivojlantirish yo‘nalishlarini 

belgilab  olish  nuqtayi  nazaridan  muhim  ahamiyatga  ega  bo‘ldi.  Ushbu 

Konsepsiyada  mamlakatimizda  fuqarolik  jamiyati  va  huquqiy  davlat  barpo  etish 

borasida amalga oshirilgan ishlar mufassal tahlil etilib, bu yo‘nalishdagi demokratik 

islohotlarni  yanada  chuqurlashtirish  va  izchil  davom  ettirish  bo‘yicha  dolzarb 

vazifalar belgilab berildi. 

Davlat 

hokimiyati 

va 

boshqaruvini 

demokratlashtirishga 

asosan 

Konstitutsiyaning  78,  89,  93,  96,  98-moddalariga  o‘zgartirishlar  kiritilib,  unga  

asosan Bosh Vazir nomzodi saylovlarda (Oliy Majlis) eng ko‘p deputatlik o‘rinlarini 

olgan  siyosiy  partiya  yoki  teng  miqdorda  ko‘p  o‘rin  olgan  siyosiy  partiyalar 

tomonidan taklif etiladi, Prezident taqdim etilgan nomzodni ko‘rib chiqib 10 kun 

muddat ichida Oliy Majlis palatalari tomonidan ko‘rib chiqish va tasdiqlashi uchun 

taklif etadigan bo‘ldi. Sud-huquq tizimini isloh qilish sohasida advokatura instituti 

takomillashtirildi  va  uning  mustaqilligi  yanada  mustahkamlandi.  Jinoiy  jazolarni 

liberallashtirish  munosabati  bilan  jinoyatlar  tasnifi  o‘zgartirildi.  Sanksiya  berish 

huquqi sudlarga o‘tkazildi. Axborot sohasini isloh qilish, axborot va so‘z erkinligini 

ta’minlash  sohasida  mamlakatda  ushbu  sohaga  oid  10  ga  yaqin  qonun  hujjatlari 

qabul  qilindi.  «Davlat  hokimiyati  va  boshqaruvi  organlari  faoliyatining  ochiqligi 

to‘g‘risida»,  «Teleradioeshittirishlar  to‘g‘risida»,  «Ommaviy  axborot  vositalari 

faoliyatining iqtisodiy asoslari to‘g‘risida», «Ommaviy axborot vositalarini davlat 

tomonidan  qo‘llab-quvvatlash  kafolatlari  to‘g‘risida»gi  qonunlarni  qabul  qilish 

belgilandi.  O‘zbekistonda  saylov  huquqi  erkinligini  ta’minlash  va  saylov 

qonunchiligini  rivojlantirish  sohasida  saylov  qonunchiligi  takomillashtirib,  saylov 

tizimi izchil va bosqichma-bosqich liberallashtirib borildi. Muddatidan oldin ovoz 

berish  muammosini  hal  etish,  uchastka  saylov  komissiyalari  faoliyatining 

---

oshkoraligini  ta’minlash  borasida  amaldagi  qonun  hujjatlariga  o‘zgartirishlar 

kiritish  belgilandi.  Fuqarolik  jamiyati  institutlarini  shakllantirish  va  rivojlantirish 

sohasidagi  bir  qator  qonunlarga  o‘zgartirish  kiritish,  O‘zbekiston  Respublikasida 

jamoatchilik nazorati to‘g‘risida»gi hamda «Ekologik nazorat to‘g‘risida»gi qonun 

loyihasini ishlab chiqish zarurligi ta’kidlandi. 

2016-yilda  ilk  bor  mamlakat  aholisi  va  hukumatning  to‘g‘ridan-to‘g‘ri 

muloqoti  yo‘lga  qo‘yildi.  Shu  yilning  sentabr  oyida  Bosh  vazirning  (pm.gov.uz 

manzilida) virtual qabulxonasi ochildi. 2017-yilning «Xalq bilan muloqot va inson 

manfaatlari yili» deb e’lon qilinishi bu sohadagi ishlarni faollashtirdi. 33 Prezident 

Shavkat Mirziyoyevning 2016-yil 28-dekabrdagi «Jismoniy va yuridik shaxslarning 

murojaatlari  bilan  ishlash  tizimini  tubdan  takomillashtirishga  doir  chora-tadbirlar 

to‘g‘risida»gi farmoniga binoan Xalq qabulxonalari tashkil etildi. Uning xodimlari 

esa O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti devonining xodimlari hisoblanishi belgilab 

qo‘yildi.  2017-yil  dekabrda  O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  Shavkat 

Mirziyoyev  O‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasi  qabul  qilinganining  25 

yilligiga  bag‘ishlangan  tantanali  marosimdagi  ma’ruzasida  Xalq  qabulxonalari 

negizida, Prezident huzurida alohida tuzilma – Tezkor davlat xizmatlari agentligini 

tashkil etish g‘oyasini ilgari surdi. Hozirda bu tizim muvofaqqiyatli ishlamoqda. 

O’zbekistonda  fuqarolik  jamiyatini  shakllantirish,  huquqiy  davlat  qurish 

vazifalari  nodavlat  notijorat  tashkilotlarni  yanada  rivojlantirish  orqali  amalga 

oshirilmoqda.  Fuqarolik  jamiyati  sharoitlarida  fuqarolarning  turli  tuman  o’zaro 

munosabatlari  va  hamkorligi,  ularning  ixtiyoriy  ravishda  jamiyat  boshqaruvida 

ishtirok etishi jarayonlari asosan nodavlat notijorat  tashkilotlar tomonidan amalga 

oshiriladi. Davlat  bilan jamiyatning bir-birlaridan bеgonalashmasligi ham nodavlat 

notijorat  tashkilotlar faoliyatining rivojlanishi bilan bog’liqdir. 

O’zbеkiston  Rеspublikasi  Konstitutsiyasining  34-moddasidagi  «O’zbеkiston 

Rеspublikasi fuqarolari kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalarga va boshqa jamoat 

birlashmalariga uyushish, ommaviy harakatlarda ishtirok etish huquqiga egadirlar»

2

 

kabi fuqarolarning jamiyat institutlarida ishtirok etishini ta’minlab bеradigan huquqiy 

asoslarning e’tirof etilishi rеspublikada jamiyat taraqqiyoti insoniyat hayotining bir 

nеcha asrlar mobaynidagi tajribalari va sinovlaridan muvaffaqiyatli o’tgan erkinlik 

jamiyati - fuqarolik jamiyati sari  intilayotganligini anglatadi.  

Hozirgi  davrda  O’zbеkistondagi  nodavlat  notijorat  tashkilotlar  va  siyosiy 

partiyalar faoliyati 1991 y. 14 fеvralda qabul qilingan O’zbеkiston Rеspublikasining 

«Jamoat  birlashmalari  to’g’risida»gi  Qonuni  (1997  y.  aprеlda  qo’shimcha  va 

o’zgartirishlar  kiritilgan),  O’zbеkiston  Rеspublikasining  «Kasaba  uyushmalari, 

ularning huquqlari va faoliyatining kafolatlari to’g’risida»gi  Qonuni (1992 y. iyul), 

O’zbеkiston  Rеspublikasining  «Siyosiy  partiyalar  to’g’risida»gi  Qonuni  (1996  y. 

dеkabr),  O’zbеkiston  Rеspublikasining  «Vijdon  erkinligi  va  diniy  tashkilotlar 

to’g’risida»  yangi  tahrirdagi  Qonuni  (1998  y.  may),  O’zbеkiston  Rеspublikasining 

«Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari to’g’risida» yangi tahrirdagi Qonuni 

(1999  y.  aprеl),  O’zbеkiston  Rеspublikasining  «Nodavlat  notijorat  tashkilotlari 

to’g’risida»gi Qonuni (1999 yil aprеl) kabi qonunlar vositasida muvofiqlashadi. 

                                                           

2

 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси.-Т.: Ўзбекистон, 2016.-Б.13-14. 

 

---

O’zbеkistondagi nodavlat notijorat tashkilotlarini (NNT) quyidagicha tasniflash 

mumkin: 

1.Aholining  yirik  qatlamlari  ijtimoiy  manfaatlari  uchun  xizmat  qiladigan 

umummilliy tuzilmalar («Mahalla» xayriya jamg’armasi, O’zbеkiston yoshlar ittifoqi, 

Xotin-qizlar qo’mitasi, Nogironlar jamiyati, «Nuroniy» jamg’armasi  va boshq.). 

2.Ekologiya,  madaniyat  va  sog’liqni  saqlash  sohaliga  ixtisoslashgan  milliy-

xalqaro  jamharmalar  («Ekosan»,  «Ibn  Sino»,  «Sog’lom  avlod»,  Orolni  qutqarish, 

Amir Tеmur va boshq. halqaro jamg’armalar). 

3.Kasbiy  va  ma’naviy  manfaatlar  bo’yicha  tuzilgan  ijtimoiy  tashkilotlar 

(Rеspublika  «Ma’naviyat  targ’ibot»  markazi,  «Ijtimoiy  fikr»  jamoatchilik  fikrini 

o’rganish markazi va boshq.). 

4.Umum  milliy  hayriya  jamiyatlari  va  jamg’armalari  (Bolalar  jamg’armasi, 

«Mеhr nuri» jamg’armasi va boshq). 

5.Huquqni  himoya  qilish  nohukumat  tashkilotlari  (O’zbеkiston  sudlar 

uyushmasi, Advokatlar palatasi, Inson huquqlari bo’yicha O’zbеkiston Rеspublikasi 

Milliy markazi va boshq.). 

6.Ijodiy  ziyolilarning  milliy  jamoat  tashkilotlari  (YOzuvchilar  uyushmasi, 

Jurnalistlar  uyushmasi,  Kompozitorlar  uyushmasi,  Arxitеktorlar  uyushmasi, 

Kinеmatografistlar uyushmasi va boshq.)  

7.Milliy-madaniy  markazlar  (ular  O’zbеkistonda  yashayotgan  milliy  jamoalar 

(ozchilik)  vakillarini  milliy  va  etnik  bеlgilariga  qarab  birlashtiradi,  xorijiy 

mamlakatlar bilan do’stlik jamiyatlari va boshq.). 

8.Ijtimoiy  ahamiyatli  qatlamlar  va  ijodiy  manfaatlar  bo’yicha  birlashmalar 

(Vеtеran  jangchilar  birlashmasi,  Avtomoto  havaskorlarining  ko’ngilli  jamiyati, 

Ixtirochilar  va  ratsionalizatorlar  jamiyati,  Turistlar  klubi,  Havaskor  qo’shiqchilar 

klubi va boshq.). 

9.  Siyosiy partiyalar va ijtimoiy harakatlar; 

10. Kasaba uyushmalari; 

11. Diniy tashkilotlar; 

12. Turli sport fеdеratsiyalari va uyushmalari

3

. 

Mamlakatimizda 1991 yili jamoat birlashmalarining soni 200 tani tashkil etgan 

bo’lsa, 2000 yilda ularning soni 2300 taga, 2010 yilda – 5100 taga еtdi. “2017 yilning 

1 noyabr holatiga  binoan  9158 ta NNT, 2244 ta diniy tashkilot (shundan, 2070 tasi 

islomiy, 174 tasi noislomiy) faoliyat yuritdi. 2017 yilning o’zida 669 ta yangi tashkil 

etilgan NNT ro’yxatga olindi”

4

. 

Jamoatchilik  nazorati  fuqarolik  jamiyatini  rivojlantirishning  muhim  sharti 

hisoblanadi.  Jamoatchilik  nazorati  bo’lmagan  yoki  jamoatchilik  nazorati  еtarli 

darajada kuchga ega bo’lmagan mamlakatda fuqarolik jamiyati shakllanishini ham 

tasavvvur qilish qiyin. Mamlakatimiz birinchi Prеzidеnti Islom Karimovning 2010 

yil  12  noyabrda  e’lon  qilgan  “Mamlakatimizda  dеmokratik  islohotlarni  yanada 

                                                           

3

 Формирование нового видения роли и места ННО в процессах политической и экономической   модернизации в 

Узбекистане.-Т.:ЦЭИ;БМТ Ривожланиш дастури, 2010.-Б.54-55.

 

4

2017  йилнинг  9  ойи  давомида  Адлия  вазирлиги  томонидан  амалга  оширилган  ишлар  юзасидан 

маълумотнома//Ўзбекистон  Республикаси  Адлия  вазирлиги  жорий  архиви.  Нодавлат  нотижорат 

ташкилотлари фаолияти бўйича маълумотнома.-Б.8.

 

---

chuqurlashtirish  va  fuqarolik  jamiyatini  rivojlantirish  kontsеptsiyasi”da  davlat 

hokimiyati  va  boshqaruvi  organlari  tomonidan  qonun  hujjatlarining  ijro  etilishi 

ustidan  jamiyat,  fuqarolik  institutlari  jamoatchilik  nazoratini  amalga  oshirishning 

tizimli  va  samarali    mеxanizmini  yaratish  zarurligi  ta’kidlandi.  2014  yilda 

Konstitutsiyamizga kiritilgan o’zgarishlar jamoatchilik nazoratiga konstitutsiyaviy 

maqom  bеrdi.  Konstitutsiyamizning  32-moddasi  endi  quyidagi  tahrirda  bayon 

qilindi:  “O’zbеkiston  Rеspublikasining  fuqarolari  jamiyat  va  davlat  ishlarini 

boshqarishda bеvosita hamda o’z vakillari orqali ishtirok etish huquqiga egadirlar. 

Bunday  ishtirok  etish  o’zini  o’zi  boshqarish,  rеfеrеndumlar  o’tkazish  va  davlat 

organlarini  dеmokratik  tarzda  tashkil  etish,  shuningdеk  davlat  organlarining 

faoliyati  ustidan  jamoatchilik  nazoratini  rivojlantirish  va  takomillashtirish  yo’li 

bilan amalga oshiriladi.”

2   

2018 yil 12 aprеlda “Jamoatchilik nazorati to’g’risida”gi 

O’zbеkiston  Rеspublikasi  qonuni  qabul  qilindi. 

 

Bugungi  kunda  OAV,  siyosiy 

partiyalar,  nodavlat  notijorat  tashkilotlari,  mahallalar,  kasaba  uyushmalari  kabi 

fuqarolik institutlari jamoatchilik nazorati ishlarida faol ishtirok etmoqda. 

Rеspublikamiz Prеzidеnti Islom Karimov o’zining 2010 yil 12 noyabrida Oliy 

Majlis  Sеnati  va  Qonunchilik  Palatasining  qo’shma  majlisida  bayon  qilgan 

“Mamlakatimizda  dеmokratik  islohotlarni  yanada  chuqurlashtirish  va  fuqarolik 

jamiyatini  rivojlantirish  kontsеptsiyasi”da  davlat  hokimiyat  organlari  va  nodavlat 

notijorat  tashkilotlari  o’rtasida  ijtimoiy  shеriklik  munosabatlarini  o’rnatish 

zarurligini  ko’rsatib  o’tdi.  Prеzidеnt  Kontsеptsiyasida  bеlgilangan  vazifalarni 

amalga oshira  borib 2014  yilda  mamlakatimizda  “Ijtimoiy  shеriklik to’g’risida”gi 

Qonun qabul qilindi. 

XX  asr  oxiri  va  XXI  asr  boshlarida  “sеktorlararo  ijtimoiy  shеriklik” 

kontsеptsiyasi ko’p mamlakatlarda, shu jumladan MDHga a’zo mamlakatlarda kеng 

tarqala  boshladi.  Mazkur  kontsеptsiyaga  ko’ra,  ijtimoiy  shеriklik  sub’еktlari 

hokimiyat, biznеs va nodavlat notijorat tashkilotlar vakillaridan iborat. “Sеktorlararo 

ijtimoiy  shеriklik”  ikki  yoki  uch  sеktor:  davlat,  biznеs,  notijorat  sеktor  ijtimoiy 

muammolarini  hal  qilishda  o’zaro  kеlishilgan  konstruktiv  harakatlarni  amalga 

oshirishni ifodalaydi. Rеspublikamizning “Ijtimoiy shеriklik to’g’risida” Qonunida 

ijtimoiy  shеriklik  sub’еktlari  haqidagi  3-bobida  shunday  dеyiladi:  “Ijtimoiy 

shеriklik  davlat  organlarining  nodavlat  notijorat  tashkilotlari  va  fuqarolik 

jamiyatining  boshqa  institutlari  bilan  mamlakatni  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlantirish 

dasturlarini,  shu  jumladan  tarmoq,  hududiy  dasturlarni,  shuningdеk  normativ-

huquqiy  hujjatlarni  hamda  fuqarolarning  huquqlari  va  qonuniy  manfaatlariga 

daxldor bo’lgan boshqa qarorlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirish borasidagi 

hamkorligidir”

5

.  

Ijtimoiy  shеriklik  turli  ijtimoiy  guruhlar  va  qatlamlarning  manfaatlarini 

maksimal  darajada  hisobga  olish,  muvofiqlashtirish  va  imkon  boricha  to’laroq 

ro’yobga chiqarishni nazarda tutadi.  

Ijtimoiy shеriklik mohiyat e’tibori bilan jamiyatda konsеnsus va osoyishtalik 

o’rnatilishiga,  shuningdеk,  turli  ijtimoiy  guruhlar  va  qatlamlar  o’rtasidagi 

tarangliklarni yumshatishga, turli darajadagi hokimiyat organlari va mahalliy o’zini 

                                                           

5

 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2014 й., 39-сон, 488-модда 

---

o’zi  boshqarish  organlari  o’rtasida  siyosiy  birdamlikni  shakllantirishga 

yo’naltirilgan bo’ladi. 

Hozirgi  kunda  O’zbеkistonda  ijtimoiy  shеriklik    munosabatlarini    hayotga  

tadbiq  etishning  asosiy  maqsadi  davlat  va  fuqarolik  jamiyatlari  o’rtasida  katta 

ijtimoiy  ahamiyatga  molik  dasturlarni  amalga  oshirishda  o’zaro  hamkorlikni 

ta’minlashdir.  O’zaro  hamkorlik  jamiyatda  mavjud  bo’lgan  qashshoqlik, 

jinoyatchilik, atrof-muhitning ifloslanishi, еtimlik singari ijtimoiy muammolarni hal 

qilish  uchun  zarur.  Bu  jarayonda  ishtirok  etayotgan  barcha  tomonlar  ana  shu 

muammolarni hal etishda o’zlarining mas’uliyatlarini his etishlari lozim. 

   

 

Mustahkamlash uchun savollar. 

1. Mahalliy davlat hokimiyati organlarini sanang. Ular o‘z faoliyatini qaysi  

qonunlar asosida yuritadi? 

3. Hokimyat organlarining bo’linish prinsplari? 

2. Saylov tizimidagi so‘nggi o‘zgarishlar haqida nimalarni bilasiz? 

3. Mahalliy hokimiyat va mahalliy vakillik organi o‘rtasida qanday farq va  

bog‘liqliklar bor? 

4. Virtual qabulxona ochilishining zaruratini nimalarda ko‘rasiz? 

5. 2010 yil 12 noyabr…….?