У з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о лий ва урта м а Х с у с т а ъ л и м ва зи рл и ги



Download 13,41 Mb.
Pdf ko'rish
bet11/134
Sana24.02.2022
Hajmi13,41 Mb.
#201887
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   134
Bog'liq
33yangivaengyangidavrgarbyevrfalpdf

кУзгатиш и 
ва
www.ziyouz.com kutubxonasi


хатти-харакатларни амалга ошириши ёки бартараф этиши мум­
кин. Акл узича бу холатда кучсиздир. Демак, ахлокий конунлар 
аклимизнинг хулосаси эмас.
Шундай кдлиб, ёвузлик ва эзгуликни, акл ёки гояларни 
таккослаш оркали ажратиб булмагани учун, улар бизда бирон- 
бир таассурот ёки хиссиёт оркали аниклаш холатида булиши 
мумкин. У тугрисидаги бизнинг хулосамиз маънавий нуктаи- 
назардан тугрими ёки нотугрими, бундан катьий назар, сезги- 
ларимизга боглик ва шунингдек барча сезгилар таассуротлар ва 
гояларга бориб такалади. Буларнинг бирон-бирини инкор килиш 
иккинчисининг фойдасига ишончли далил булиши мумкин. «Ах­
лок тушунчаси барча инсониятда кандайдир умумий хиссиёт 
тугдириб, у битта объектда умумийликни маъкуллайди ва хар 
бир кишини ёки купчиликни бир хулосага олиб келиб, бир- 
бирига итоат этишга кодир. Бу тушунча, шунингдек, шунчалик 
умумий ва кенг камровли айрим хиссиётни англатиб, у бутун 
инсониятга ёйилиб, узокдаги кишиларнинг хатти-харакатлари 
ва ахлок одобини мактовга ёки танкдцга лойик топиши мумкин. 
Улар конун-коидаларга мос келадими ёки келмайдими бу икки 
мухим холат факат инсонпарварлик хислари билан борликдир». 
Юмнинг бу фикри уз мохиятига кура, унинг фалсафий караш- 
ларининг асосини ташкил этади. Вафотидан олдин у узининг 
автобиографик асарини чоп этади. 1741—1742 йиллари Юм ахло­
кий ва сиёсий мавзудаги очеркларини чоп эттиради. Бу унинг 
сиёсий ва иктисодий фаолиятининг натижаси хисобланади. Ана 
шундан сунг у кенг китобхон оммасига танила бошланади. Бутун 
умри буйи Юм 49 та очерк ёзган. 
Улар 9 марта нашр 
килинган. Айникса, унга «Жоннинг абадийлиги хакида», «Сто­
ик»,»Платоник», «Скептик» каби очерклари шухрат келтиради. 
40-йилларнинг урталарида Юм моддий жихатдан кийналиб кол- 
гач, генерал Сен Клеркнинг котиби булади. Харбий миссия 
билан Вена ва Туринга боради. Италияда у узининг «Инсон 
табиати хакидаги» рисоласини «Инсон билимини татбик килиш» 
номи билан чоп эттиради. Бу асари фалсафа тарихини урганиш- 
да катта ахамиятга эга.
1752 йили у яна Шотландияга келади. Юристлар жамияти 
уни кутубхоначи килиб сайлашади. Албатта, бу иш унга моли- 
явий фойда келтирмайди. Лекин катга кутубхона фондидан фой- 
даланишига имконият яратади. Ана шу ерда Англия тарихи 
Хакдда китоб ёзишга киришади. У ушбу асарнинг 16 томини 
ёзади, холос. Файласуф, 1- ва 2- томларда Вигилар ва Торри- 
ларга карши чикиб, Англияда XVII аерда булиб утган инкд- 
лобларни тугри акс эттириш максадида, Стюартлар тарихини 
ёритишга уринади. Кейин мутаассиб диндорлар уни дахрий- 
ликда айблай бошлайдилар. 1763 йили Англия ва Франция урта­
сида уруш тугагач, Юм Версалдаги Британия элчихонасига ко- 
тиб этиб тайинланади. У ерда 2 йил ишлайди. Францияда Юм 
кадрланади. У ёзган Англия тарихи хакидаги китоб уларда кат­
та кизикиш уйготади. Стюартлар тарихини оклагани учун 1819
www.ziyouz.com kutubxonasi


йили Людовик XVIII Парижда Юмнинг Англия тарихи хакддаги 
асарини кайта чоп эттиради. Юм таълимоти XVIII аср француз 
маърифатпарварлари таълимоти билан жуда якдн эди. Унинг 
Руссо ва Гольбах билан алокаси яхши булган. Юм 1766 йил 65 
ёшида вафот этади.
Давид Юм фалсафада агностицизм йуналишининг асосчила- 
ридан биридир. Беркли сингари Юм хам барча билимлар «таж­
риба» дан, сезги ва тасаввурлардан келиб чикади, дейди. Аник, ва 
кучли таассуротлар асосида «гоялар» вужудга келади. Улар таас- 
суротларга Караганда камрок, аник, ва ёркдндир. Юм Беркли 
таълимотини давом эттириб, ташки дунёнинг мавжудлиги маса­
ласини хал кдлиб булмасдир, дейди. Инсон факат узининг пси­
хик (рухий) кечинмаларини билиши мумкин. Лекин улардан 
ташкари бирон нарса борми, агар бор булса, у нима? Сезгила­
римизнинг объектив манбаи нима? Буни инсон била олмайди, 
дейди.
Бу скептицизм билан чамбарчас боглик, булган агностицизм- 
нинг сунгги шаклидир. Бу таълимотда барча нарса шубха остига 
олинади ва англаб булмас деб эълон кдлинади. Масалан, Юм 
шундай дейди: «Инсоннинг курлигига ва ожизлигига ишонч — 
барча фалсафанинг мохиятидир». Юмнинг Берклидан фаркд 
шундан иборатки, у агностик ва скептик таълимотни илгари 
сурган. Бошка масалаларда эса улар хамфикрдирлар. Юм учун 
Хамма 
нарса инсон сезгиларининг йигиндисидир. Демак, у хам 
субъектив идеалистдир. У кандай булмасин, субстанциянинг 
мавжудлигини инкор кдлади. Субстанцияни оддий психологик 
одат туфайли пайдо булган ёлгон абстракциядир, дейди. Юм 
фалсафасида материя бутунлай инкор килинади. Сабабийлик, 
зарурийлик, конунийлик, замон, макон каби категориялар объек­
тив эмас, субъективдир. Юм фикрича, факат айрим бир-биридан 
ажралган психик фактлар окими реал булиб, конунийлик эса 
бизнинг субъектив одатларимиз туфайли бу хоссага киритилади. 
Юм баъзан узининг скептизмини яшириш максадида билимлар- 
нинг ишончлилиги тамойилини эътироф килади. Лекин унинг 
таълимотича, уларнинг ишончлилиги, тажрибадан келиб чики- 
шидан эмас, балки соф акддан келиб чикиши туфайлидир. Улар 
априор, яъни тажрибадан олдин ва ундан ташкаридадир. Бу нарса 
шуни курсатадики, Юм гарчанд огизда тан олмаса-да, амалда 
солипсизм позициясида туради. Юмнинг бу таълимоти идеализм- 
нинг турли куринишлари учун катта гоявий манба булиб хизмат 
Килди. Унинг фикрича, инсонлар дунёнинг хакикдй мохиятини, 
унинг конунларини билишга кодир эмаслар.
ДАВИД Ю М НИ НГ И Ж ТИ М О И Й КДPAI11 ЛАРИ
Юмнинг ижтимоий карашлари ахлокдй карашлари билан 
боглик. Лекин унинг ижтимоий карашлари ахлокдй карашлари 
сингари етарлича ишлаб чикилмаган. Шуни хам таъкидлаш ло- 
зимки, унинг ижтимоий фалсафаси узидан кейинги файласуф-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ларнинг кдрашларига унча катта таъсир утказмаган. Юм бир 
томондан, мулкчиликни фаровонлик сифатда куриш зарур, унга 
эга булиш «адолат конунлари» билан муста^камланади, деб укги- 
ради. Лекин бу конунлар келиб чикиши нуктаи-назаридан сунъ- 
ийдир. Иккинчи томондан эса, бу конунлар узига хос услубда 
кандайдир ички муносабатлардан иборат, яъни предметнинг 
ташки муносабатларининг рух,имизга ва хатги-харакатимизга кан­
дайдир таъсири остида булади, деган фикрни илгари суради. Юм 
концепциясига турли йуналишдаги анъаналар хосдир.
Унинг бу услубий иккиланишлари сиёсий, иктисодий мавзу- 
даги эсселарида уз ифодасини топган. Давлат тузилиши, дейди 
Юм, хусусий мулкчиликни саклаб колишга, кучларга куч куши- 
лишида кишиларнинг хамфикрлигини таъминлашда ёрдам бе­
ради. Шуни хам таъкидлаш лозимки, ижтимоий холат, унинг 
фикрича, у ёки бу давлат пайдо булгунга кадар, куп оилалар- 
нинг бирлашиши туфайли юзага келган. Бунга кишиларнинг 
жамоа булиб бирлашишига булган хайрихохлик хиссиётлари 
сабаб булган.
Купгина овруполик маърифатпарварлардан фаркли уларок 
Юм ижтимоий битим гояси га мутлок карши булган. Давлатнинг 
ташкил топиши, дейди Юм, зурлик йули билан хокимиятни 
кулга олиш ва босиб олиш оркали амалга ошади.
Давлатнинг шаклланишида кишиларнинг эркин бирлаши­
ши эмас, балки харбий кудрат ва зуравонлик мухим рол уйнай- 
ди. Лекин у кандай амалга ошиши мумкин эканлигини курса­
тиб берган эмас. Дастлаб кишилар аста-секинлик билан янги 
Хукуматнинг зулмига куника бошлайди ва кейинчалик эса унга 
бутунлай куникади. У ёки бу давлатнинг карор топишида би­
ринчи навбатда жамият ичида зидциятлар эмас, балки бу ички 
зиддиятларни бартараф этишда кишилар узаро бирлашадилар. 
Ташки зиддиятлар бошка жамиятлар уртасида булади. Бундай 
Холатда дейди Юм, давлат зурлик йули билан карор топади. 
Лекин шунга карамай унинг озгина микдорда булса хам жа­
миятда моддий асоси булиши керак. У узининг концепциясида 
сиёсий омилни иктисодий омилдан ажратиб куяди. Халк, Юм 
фикрича, агар давлат сиёсати чидаб булмайдиган даражада 
булса, итоаткорликка бархам беришга хакдидир. Лекин оддий 
холатларда халкнинг итоаткорликка буйсунмасликлари окибатда 
анархияни келтириб чикариши мумкин. Француз маърифатпар- 
варлари ва баъзи бир демократик кайфиятда булган инглиз 
мутафаккирлари ва сиёсатдонларига Караганда Юмнинг пози- 
цияси консерватив ва анъанавий характерда эканлигини куриш 
мумкин.
Шу билан бир каторда Юм давлат хокимиятининг келиб 
чикиши тугрисидаги таълимотини теологик концепцияга алока- 
си йук, деб тан олиши тахсинга сазовордир.
Юм таъкидлашича, инсон хаёти учун диний мутаассиблик ва 
риёкорлик ута хавфлидир. Бу ходисанинг илдизи инсон рухияти- 
дадир, дейди, у.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Турли хил диний маросимлар ва католик динига хос булган 
сирлар инсон табиатини жумбишга келтириши ва унинг тасав- 
вурига салбий таъсир этиши мумкин. «Дин — дейди Юм, купги- 
на конли тарихий вокеаларнинг асосий сабабидир».
У узининг «Диннинг табиий тарихи» асарида диннинг келиб 
чикдшини инсон табиатининг узига хос хусусиятларидан из- 
лайди. Уз давридаги якка худоликка асосланган динлар кандай 
пайдо булган деган масала Юмни кизиктириб келади. У конкрет 
тарихий фактлардан узини олиб кочади. Даставвал узида якка 
комил махлук,от хакида тасаввурга эга булишдан аввал «жохдл 
омма» кандайдир «олий кучлар» хакидаги тасаввурга эга булиш- 
лари керак. «Теизм» (яъни монотеизм), айникса рационал муло- 
Хазалар асосида пайдо булган, инсониятнинг илк тараккиёт 
боскичларида дин булмаган, дейди Юм.
Файласуф мазкур фаразга ижобий караб, кадимий динлар- 
даги худоларнинг тимсолини реал кишилар ташкил этган булиб, 
уларнинг гайритабиий кучларидан хайратланар эдилар, дейди. 
Биринчи уринга Юм томонидан диннинг психологик илдизлари 
масаласининг куйилиши JI. Фейербахнинг дин хакидаги таъли­
мотини эслатади. Турли муъжизалар хакидаги ривоятлар инсон 
Хиссиётига ва сокчом фикрга путур етказади, деб таъкидлайди у.
Дин ва черковга тааллукли купгина масалаларда Юм фран­
цуз маърифарпарварларига Караганда хаётий йул ни танлаган.
Художуйлар ва диний кайфиятда булган файласуфлар Юм 
тимсолида хавфли, хурфикрли ва гайри клерикал, дин асосини 
купорувчи кишини курдилар. Унинг муста кил шахсий юриш- 
туриши, турмуш тарзи хам шундан далолат берарди. Унинг дунё- 
Карашида келишувчанлик етакчи роль уйнайди. Гарчанд, инглиз 
деистларининг купгина масалаларга булган муносабатларига сал­
бий позицияда булса-да, унинг шахсий позицияси деизмга якин 
турган. Албатта, унинг скептик ва агностик карашлари унда 
аник ва катьий нуктаи-назарни шакллантиришга йул бермади. 
Юм уз позициясини деист сифатида табиий дин деб атади. 
Унинг асосида билиб булмас «олий сабаб» ётади.
ГО ТХ О ЛЬ Д ЭФРАИМ ЛЕС С И Н Г
Готхольд Эфраим Лессинг (1729—1781) Саксониянинг Ка- 
менц шахарчасида рухоний оиласида тугилди. Дастлаб у Лейпциг 
университетининг илохиёт факультетида, кейин медицина фа- 
культетида укийди. Берлинда у узининг машхур «адабий хатлар»- 
ини нашр килдиради. Бу унга Германиянинг биринчи танкидчи- 
си сифатида катта шухрат келтиради. Жуда катта ахамиятга эга 
булган 17-«хат» Шекспирни химоя килиш билан тугалланади: 
«Шекспир Корнелга нисбатан хам трагик шоирдир. Софоклнинг 
«Эдипи»дан кейин, «Отелло», «Гамлет», «Кдрол Лир»чалик 
биронта асар хам бизнинг хис-туйгуларимиз устидан бунчалик 
Хукмронлик килмаган», — деб ёзади Лессинг.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Инглиз шоири А.Попга баги шлангам «Поп — метафизик» 
деб номланган рисолада шеърият ва фалсафа уртасидаги фарк, 
тахлил кдлинади. Шеъриятни метафизик х,ак,ик,атлар билан так,- 
кдслаш мумкинми? Унингча, файласуф аник, ва изчил иборалар 
билан уз фикрини ифодалайди. Шоир эса сузлар билан уйнайди. 
У хеч махал «жиддий, изчил хакдк,атларни ифодалашга интил- 
майди».
Шунинг учун фалсафа ва санъат уртасига чегара куйиш 
жуда мухим. Лессинг даврида санъат маъносини англатадиган 
«гузал фан» ибораси мавжуд эди. У даврда бу икки ижодий 
рухий фаолият уртасидаги тафовут аник, тасаввур кдлинмасди. 
Лессинг узини «ярим йулда тухтаб кдлган файласуф», деб та­
саввур кдлади. Худди шу ерда у «адабиётнинг ярим йулида 
тухтаб к,олган»-Моисей Мендельсон (1729—1786) билан учра- 
шади. Бунинг махсули уларок, биргаликда «Поп — метафизик» 
рисоласи ёзилади.
Лессинг талантли журналист, танкддчи, шоир, масалчи, 
драматург сифатида машхур булган. 1753—1755 йилларда унинг 
олти жилдли тулик, тупламлари босилиб чик,ади. Сунгги жилдга 
уша давр адабиётининг сунгги юту™ «Сара Сампсон хоним» 
пьесаси кирган. Лессинг уз пьесасини «Бюргер фожиаси» деб 
атайди. Унингча, «бюргерлик» даври келтирган янгилик — бу 
Хаётга мухаббатдир. Бюргерлик Германияда феодализмнинг 
табак,аланиш тартибини тугатиб, ик,тисодий ва маънавий хаёт­
да буржуа муносабатларини урнатади. Бюргер — шахарлик маъ­
носини англатиб, таркибий жихатдан «учинчи табак,а» вакили- 
дир. Шу билан бирга бюргер—тартиб-к,оидаларга риоя кдлиш 
тимсоли булган фукдродир. Ва нихоят, бюргер — мулкчи, бур- 
жуадир...
Лессингнинг «Минне фон Барнхельм» асарида «Сара Самп- 
сон»га к,араганда кднун-кдидалар хукмронлигида яшовчи озод 
шахенинг бюргерлик идеал хаёт тарзи ёркднрок, ифодаланган.
1766 йилда Лессинг пластик санъатлар ва шеърият орасидаги 
фарк, хакддаги «Лаокоон» рисоласини нашр кдлдиради. Санъат- 
нинг бу турлари уртасидаги ухшашлик хакддаги антик давр 
тасаввурлари XVIII аерда шубха остига олинган эди. «Лаокоон» 
рисоласи мунозарали. Унинг муаллифи Винкельманнинг «Тас- 
вирий санъат ва хайкалтарошликда юнон асарларига эргашиш 
муносабати хакдда фикрлар» асаридаги таълимотига к,арши чи- 
кдди. Лессинг «биринчи сабабларни» аникдашга интилади. Унинг­
ча, санъат макон ва замон мавжуд булган вок,еликка таклид 
кдлади. Шундан санъатнинг икки тури келиб чик,ади. Макон 
жисмлар билан тулган. Жисмлар узларининг куриниб турган 
хусусиятлари билан тасвирий санъатнинг предметларидир. За­
мон вок,еаларнинг давомийлигидир. Булар шеъриятнинг пред­
метларидир. Лессинг таъкидлайдики, улар уртасидаги тафовут 
нисбийдир. Чунончи, тасвирий санъат хам вок,еаларни тасвирла- 
ши мумкин ва аксинча шеърият жисмларни вок,еалар орк,али 
тасвирлаши мумкин.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Шундай килиб, санъаткор тасарруфида (тасвирий санъатчи 
ёки хайкалтарош) замон эмас, унинг бир кичик булаги булади, 
унинг энг махсулдорини танлаб олиши керак. «Хаёл цобилияти- 
нинг эркин уйинини уйготадиган нарсалар ма\сулдордир. Кднча 
куп силлшутасак, шунча куп фикрлаб борамиз. Фикр к,анча 
кучли ишласа, кузимиз шунчалик куп куради. Лессингча туйгу- 
ларимиз энг таранглашган холатда уларни тасвир этиш бундай 
афзалликка олиб келмайди. Бундай тасвирлаш асосида хеч нарса 
йук,. Кузга бундай сунгги нуктани курсатиш хаёл канотларини 
боглаб ташлашдир»15, — дейди. Шунинг учун Лаокоон факат ох- 
вохчекади. Хаёлда уни к,ичк,ираётгандек тасаввур килиш мумкин. 
Агар у кичкирганда эди, хаёл бир погона хам юк,ори кутарила 
олмас эди.
Бундай нозик кузатиш натижасида килинган хулоса факат 
хайкалтарошликнинг эмас, умуман санъатнинг мухим хусусия- 
тидир. Хар бир санъаткор шу жумладан ёзувчи хам «махсулдор 
он»ни квдиради. Баъзан имо-ишора тулик тавсифга нисбатан 
кучлирок таъсир этади. Хар бир санъаткор шу жумладан ёзувчи 
Хам хаётни кайта акс эттиради. Лекин хамма икир-чикирлари 
билан тулик холда эмас, балки томошабиннинг ёки укувчининг 
хаёлига хам урин колдириб, умумлашган х°лда акс эттиради. 
Эстетик хис-туйку борликни «англаш» билан хам, саньаткор 
томонидан яратилган образни «укиш» билан хам вужудга келади. 
«Лаокоон»ни укиб шундай хулоса килиш мумкин. Бундан Кант­
нинг «танкидий» фалсафасида баён килинган хаёлан тасаввур 
Килиш нихоятда мухим ахамиятга эга деган хулоса келиб чи­
кади.
Лессинг Аристотель томонидан уртага ташланган санъат — 
табиатга такутид килишдир, деган гояни тузатишлар билан кабул 
Килади.
Лессинг дунёкарашидаги бундай тузатишлар умумий ва як- 
канинг бирлиги масаласида хам мавжуддир. Санъатда биз якка- 
ни умумийлик даражасига кутарилишини куришимиз уз-узидан 
маълумдир. Француз драматурги Корнель бу к°идани бузади. 
Лессинг эса Корнель тарафида туриб, унинг гоялари Арасту 
гояларига карши эканлигини таъкидлайди. Унингча, француз- 
лар «узлари томонидан тавсифланаётган шахсларни тимсолий 
образларга айланмагунча ифодаларни ортикча юклаганлар, буёк- 
ларни хаддан ташкари куюклаштирганлар»16. Факат Корнель эмас, 
Дидро хам комедияда трагедиядагидек хусусийлаштириш дара- 
жаси булиши мумкин эмас, деб курсатади. Хаётда хакикатан хам 
жуда куи комик характерларни топиш кийин. Демак, комедияда 
ёзувчи характерларни шахсдан эмас, гурухлардан, табакалардан 
олади. Бунда Дидро «идеал характер» хакида гапиради. Лессинг 
Дидро билан бахслашмайди, у ёритган масалаларни тушунишга 
Харакат килади. Нима учун Дидро Арастуга бутунлай зид борма-

Download 13,41 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   134




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish