Moliyaviy va boshqaruv tahlili pv doc

2.4. Iqtisodiy tahlilda taqqoslash usuli 

 

Taqqoslash  –  inson  atrof-muhitni  anglay  boshlagan  usullardan  biri 

bo‘lib,  undan  doimo  foydalaniladi.  Uning  muhimligi  quyidagi  naqlda 

ham  qayd  qilinadi:  «Barcha  narsa  qiyoslashda  anglanadi».  Bu  usul 

iqtisodiy  hodisalar  tadqiqida  ham  keng  tarqaldi:  baholash  uchun 

---

 

60

qo‘llaniladigan  har  bir  ko‘rsatkich,  har  bir  raqam,  nazorat  va  prognoz 

xuddi shunday boshqalar bilan taqqoslashdagina ahamiyatlidir.  

Taqqoslash mohiyati – turdosh obyektlar o‘rtasidagi o‘xshashlik yo-

ki  farqlarni  aniqlash  maqsadida  qiyoslashdir.  Ular  yordamida  umumiy 

va  xususiy  iqtisodiy  hodisalarni  taqqoslash  ishlari  bajariladi,  o‘rganila-

yotgan obyektlar darajasida o‘zgarishlar, tendensiyalar va ularning rivoj-

lanishi qonuniyatlari, ular o‘rtasidagi sabab-oqibat aloqalari o‘rnatiladi. 

Texnologik  taqqoslash  bir  nechta  bosqichdan  iborat:  taqqos-

lanadigan  obyektlarni  tanlash,  taqqoslash  shaklini  tanlash  (dinamik, 

makoniy va b.), taqqoslash ishlari bazasini tanlash (o‘tgan davr, hisobot 

davr rejasi, etalon korxona va boshqalar), obyektlarni qiyoslash amalga 

oshiriladigan ko‘rsatkichlar sonini tanlash, taqqoslash shkalasini tanlash. 

Iqtisodiy  tahlilda  qiyosiy  tahlilning  quyidagi  shakllari  farqlanadi: 

gorizontal va vertikal, dinamik va statik, bir o‘lchovli va ko‘p o‘lchovli. 

Gorizontal  qiyosiy  tahlil  o‘rganilayotgan  ko‘rsatkichlarning 

haqiqatdagi darajasini bazaviydan (reja, o‘tgan davr, o‘rtacha daraja, fan 

va ilg‘or tajriba yutuqlari) absolut va nisbiy og‘ishlarini aniqlash uchun 

foydalaniladi. 

Vertikal qiyosiy tahlil yordamida iqtisodiy hodisalarning strukturasi 

va  jarayonlarning  qismlari  hamda  umumiy  solishtirma  salmog‘ini 

hisoblash  yo‘li  bilan  (o‘z  kapitalining  umumiy  kapitaldagi  solishtirma 

salmog‘i), butun va qism nisbatlari (masalan, o‘z va qarz kapitali, asosiy 

va  aylanma  kapital),  shuningdek,  omillarning  natijaviy  ko‘rsatkich-

larning  darajasiga  ta’sirini  mutanosib  omilning  oldingi  va  keyingi 

o‘zgarishlari miqdorlariga taqqoslash yo‘li bilan o‘rganiladi. 

Trend  tahlil  o‘rganishda  bazis  yil  darajasiga  nisbatan  qator  yillar 

uchun  nisbiy  o‘sish  sur’ati  va  ko‘rsatkichlarning  o‘sishini  o‘rganishda 

qo‘llaniladi,  ya’ni  ko‘rsatkichlar  dinamikasining  asosiy  tendensiyalari 

tadqiq qilinadi. 

Dinamik taqqoslash o‘rganilayotgan ko‘rsatkichlarning davriy o‘zga-

rishini  o‘rganish  uchun  qo‘llaniladi,  statik  taqqoslash  –  turli  xo‘jalik 

subyektlari bir davr bo‘yicha ko‘rsatkichlar darajasini baholash uchun.  

Bir  o‘lchovli  tahlilda  bir  obyektning  bir  yoki  bir  nechta 

ko‘rsatkichlari  bo‘yicha  yoki  bir  nechta  obyektlarni  bir  ko‘rsatkich 

bo‘yicha taqqoslash ishlari bajariladi. 

Ko‘p  o‘lchamli  qiyosiy  tahlil  yordamida  bir  nechta  korxonalar 

(bo‘linmalar)  keng  spektrli  ko‘rsatkichlar  bo‘yicha  faoliyat  natijalari 

taqqoslanadi. 

---

 

61

Taqqoslash  bazasiga  bog‘liqligiga  ko‘ra  u  quyidagi  turlarga 

ajratiladi (4-jadval). 

4-jadval