O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti

og‘ichi-shoyi  kiyimlar  xazinachisi;  biruk-mehmonlarni  qabul  qilish  bo‘yicha  mutasaddi; 
oshchi-hoqon  oshxonasi  boshlig‘i  (bog‘archi);  bitikchi-munshiy;  kotib-mirza;  qushchi-
hoqon ovining tashkilotchisi. 
 
Hoqon  harbiy  qo‘shinlari  cherik  deyilgan,  unga  suboshi,  yoki  sipohsolor 
qo‘mondonlik  qilgan.  Kichik  zobit  chovush,  sipohiylar  to‘dasi  qo‘mondoni  xaylboshi 
deyilgan. Qo‘shin o‘nlik, yuzlik, mingliklarga bo‘lingan. Qoraxoniylar hoqoni qo‘shi (harbiy 
lager) xonto‘y deyilgan. Hoqon qo‘shida doim 9 ta sariq bayroq hilpirab turgan. Hoqonlikda 
elchini yalavoch yoki yalafar deb atalgan.  
 
Hoqonlik hududlari el, viloyatlarga bo‘lingan. Ijtimoiy tuzumda mavqei ancha baland 
hisoblangan  yirik  zamindorlar-dehqonlar  qatlami  qoraxoniylar  davrida  o‘z  ahamiyatini 
yo‘qotdi.  O‘rta  Osiyo  ko‘hna  zodagon  toifasining  bunday  ahvolga  tushishiga  asosiy  sabab 
siyosat  maydonida  yuz  bergan  sulolalar  o‘rtasidagi  taxt  almashuvi,  eng  ta’sirli  jihati  esa 
ko‘chmanchilik  sharoitiga  moslashgan  el-uluslarining  o‘troq  aholi  hududlarining  ishg‘ol 
etishidir. 
 
Somoniylar  zamonida  mazkur  sulola  uchun  xos  markazlashgan  davlat  tuzumidan 
qoniqmagan  aslzoda  dehqonlar  qoraxoniylarni  qo‘llab-quvvatlagan  edilar.  Yirik  xonadon 
sohiblari-qoraxoniylar  hokimiyatda  uzoq  davr  tura  olmadilar  va  vaqti  kelib  biz 
hududimizning  asosiy  hukmdorlari  bo‘lib  qolamiz  deb  o‘ylashgan  edi.  Ularning  bunday 
rejalarini tushungan yag‘mo va jikillarning boshliqlari zodagonlarni quvg‘in qila boshladilar. 
Buning  oqibatida  keksa  boy  qatlam  vakillari  o‘z  ekinzorlari,  uy-joylari,  mulklari  va 
boyliklaridan  mahrum  bo‘ldilar.  Dehqon  degan  nom  endilikda  faqat  oddiy  jamoatchiga 
nisbatan  aytiladigan  bo‘lib  qoldi.  Aslzodalar  o‘zlarining  daromad  manbayi-yer-mulkdan 
mahrum bo‘la boshlagan sari oddiy jamoatchi ziroatkorlar ijarachilarga aylana bordilar. Bu 
paytda  yerlar  egasiz  va  qadrsiz  bo‘lib  qoldi.  Unumdor  joylar  yaylovlarga  aylandi.  Biroq 
keyingi voqealar jarayonida Movaraunnahr ijtimoiy hayotida jonlanish yuz berganligi haqida 
ma’lumotlar bor. 
 
Qoraxoniylarda  oddiy  xalq  budun  deyilgan.  Soliq  to‘lovchi  fuqaro  rayiyat  deb 
atalgan.  Qabila  boshliqlari  bek  deyilgan,  savdogarlar  sart  deb  atalgan.  Qoraxoniylar 
davlatida  hunarmandchilik  (kulolchilik,  to‘quvchilik,  shishasozlik,  temirchilik,  zargarlik), 
shuningdek  ziroat  va  chorvachilik  mahsulotlarini  qayta  ishlovchi  sohalar  taraqqiy  etgan. 
Shuningdek,  qimmatbaho  toshlar,  oltin,  mis,  temir  qazib  olingan.  Shaharsozlik  inshootlari 
pishiq  g‘ishtdan  bunyod  etilgan.  Xonlikda  yer  egaligining  iqto  shakli  keng  tarqalgan. 
Manbada shunday deyiladi: “Iqtoga sohib bo‘lganlar (muqtalar) shuni bilishlari lozimki, ular 
faqatgina  rayiyyatdan  haq  molini  yaxshilik  bilan  olishga  haqlidirlar  va  odamlar  o‘z  tanuv 
mollari,  bola-chaqalari,  asbob-uskunalari  bilan  xavfsiz  bo‘lishlari  shart.  Agar  odamlar 
saroyga kelib, o‘z hollarini ma’lum qilmoqchi bo‘lsalar, ular qarshilik qilmasinlar va qaysi 
bir  muqta  shunday  qilsa  qo‘lini  qisqartirib,  iqtosini  tortib  olish,  o‘ziga  jazo  berib, 

---

 
93 
boshqalarga  ibrat  etib  ko‘rsatish  kerak.  Ularga  shuni  bildirib  qo‘yish  lozimki,  mulk  ham, 
rayiyat  ham  xonnikidir.  Muqtalar  va  valiylar  ularni  boshlarida  shahnadek  turib,  podshoni 
rayiyat bilan birga xavfsizlikdan saqlaydilar (“Siyosatnoma”). Hoqon, vaqf, jamoa mulklari 
qoraxoniylar tasarrufidagi asosiy yer-mulklar hisoblanadi. 
 
Qoraxoniylar davlatida saljuqiylarda bo‘lgan kabi iqto egasi o‘z mulkida ishlayotgan 
ziroatkorlardan  belgilangan  miqdorda  qonun  bilan  qayd  etilgan  soliqdan  boshqa  ortiqcha 
mahsulot  yoki  haq  olishga  huquqi  bo‘lmagan.  Majburiy  ravishda  biror-bir  mahsulot  tortib 
olinsa,  bunday  vaziyatda  iqtoning  ma’lum  miqdori  qirqib  olingan  yoki  umuman  tortib 
olingan.