Til ijtimoiy hodisa. Fonetika

4-§. Tovush va fonema  

 

Tovush va fonemaning o‗zaro farqi ham nutq va til o‗rtasidagi o‗zaro farqqa borib 

taqaladi.  Boshqacha  aytganda,  tovush  nutqqa  tegishli  tushuncha  bo‗lsa,  fonema 

tilga tegishli tushunchadir.  

So`zlar tarkibidagi nutq tovushlari ularning ma‘nolarini farqlash uchun xizmat qiladi. 

Bu ularning asosiy vazifasidir: tob, toj, toy, tok, tol, tom, tor, top, tot, tosh, tog„, toq. 

Ko‗rinyaptiki,  bu  so‗zlar  o‗zaro  bitta  (oxirgi)  tovush  bilan  farq  qilyapti.  So‗z 

ma‘nolarini farqlash uchun xizmat qiladigan tovush fonema deb ataladi. Fonemaning 

aniq  talaffuz  qilingan,  quloqqa  eshitilgan  ko‗rinishi  tovush  yoki    fon  (allofon)  deb 

yuritiladi

26

.  Masalan, bir, bilan so`zlaridagi  qisqa i, biy, tiy so`zlaridagi  cho`ziq  i, 

qirq, G`irot so`zlaridagi  ruscha ы ga yaqin aytiladigan  i  fon (allofon) hisoblanadi. 

Jorj  Yul  yuqorida  zikr  qilingan  darsligida  yozishicha,  fonema  ongda  mavhum 

tushuncha  sifatida  mavjud  bo`lgan  paytda,  real  nutqda  uning  turli  variantlari  hosil 

bo`ladi.

27

  

  Fonemalarini  tasnif  qilganda  ularni  bir-biridan  farqlantiruvchi  belgilar  farqlovchi 

(differensial)  belgilar  hisoblansa,  shu  tovushlar  uchun  umumiy  belgilar  esa