Tuzuvchilar: M. J. Rajabov

U O ‘K  316.62 
KliK  88.3
ISB N   978-4943-1(3-723-6
© G‘afur G'ulom nomidagi 
nashriyot-mithaa ijodiy 
uyi,  2015

---

In solin in g xatti-harakailari unuif. 
o'ziga  xos  tashrif q og 'oz id ir.
I  BOB.  TANA  HARAKATIARININCi  TIM   HAQIDA 
UM IJM IY  T A S A W U R IA R
XX  asr  oxiriga  kelib  sotsiolog  o lim lam ing  yangi  turi  — 
n o verbalika  so hasi  bilan  s h u g 'u lla n u v c h i  m utaxassislar 
p a y d o   b o 'ld i.  O r n ito lo g   q u s h la r   f e 'l - a t v o r in i   k u / a t i b  
r o h a t  q ilg a n d a y   noverbalik  m utaxassis  h a m   o d a m la rn in g  
m u lo q o ti  j a r a y o n id a   n ovc rb a l  signal  va  bclgilarni  ku- 
z a tg a n id a   r o h atlan a d i.  U la r   o d a n tla rn i  h a r   ycrda,  y a 'n i 
r a s m iy   q a b u l d a ,   p ly a jd a ,  te l e v id e n i y e d a ,  ish  j o y id a , 
qayerda  o 'z a r o   h a m k o rlik   qilishsa,  b a rc h a   ycrda  k u /a tib . 
o d a m l a r   x u lq -a tv o rin i  o 'r g a n a d i ,   o ‘z   qo'1-o yo qlarinin g 
Lsh-harakatlari  haqida  k o 'p r o q   bilishga  intiladi  va  bu  bilan 
o 'z i   to 'g 'ris id a   k o 'p r o q   bilishga  ega  b o 'lib .  b o s h q a la r 
b i la n   o ' z a r o   m u n o s a b a l l a r n i   q a n d a y   q i l i b   y a n a d a  
yaxshilash  ustida  bo sh  q o tiradilar.  In so n   evolyutsiyasini 
million  yildan  ortiq  davri  m o b a y n id a   o 'z a r o   niulo qo tnin g 
n o v e rb a l  t o n i o n l a r i   riv o jla n ib   kelgan lig iga  aql  b o v a r  
q i lm a y d i .  L e k in   bu   s o h a   fa q a t  o ' t g a n   a s r n i n g   6 0 - 
yillaridagina  jiddiy  o 'rg an ila   boshlandi.  Jam oatchilikka  esa 
ularnin g   mavjudligi  1970-yilda  Yuliy  Fast  o ' z   kitobini 
c h o p   e ttir g a n d a n   s o 'n g   m a 'l u m   bo'ldi.  Hu  kitob  1970- 
y ilg a c h a   bixeviorist  o l i m l a r   t o m o n i d a n   o lib   bo rilg an 
ta d q iq o tla m i  o ' z   ichida  u m u m la s h tira d i.  A m m o   shunga 
q a ra n ta s d a n   b ug u n  k o 'p c h ilik   hali  h a m   tan a   tili  hayo tda 
m u h im   a h a m iy a tg a   ega  ekanligini  bilishmaydi.
C h a rli  C h a p l in   va  ovozsiz  k in o n in g   boshqa  aktyorlari 
novcrbal  o 'z a r o   m u n o s a b a tn in g   aso sch ilari  edilar.  U la r 
u c h u n   ta n a   h a ra k a tla ri  te le ek ra n d a   m u lo q o t  qilishning
3

---

y a g o n a   vositasi  edi.  H a r   bir  a k ty o r  o 'z a r o   m u n o s a b a t 
u c h u n   tan a   holatlari  va  b o sh q a   b a d a n   h a ra k a tla rid a n  
foydalana  ollshiga  qa ra b   yaxshi  yoki  y o m o n g a   ajratilar edi. 
O v o z li  (llrnlar  o m m a l a s h g a n d a   a k ty o r lik   m a h o r a t i d a  
n o v e r b a l   t o m o n l a r g a   k a m   e ’t i b o r   b e rila   b o s h l a n d i . 
O vozsiz  k ino ning  k o 'p l a b   a k tyorlari  s a h n a d a n   ketlshdi. 
e k r a n d a   e s a   y a q q o l   i f o d a l a n g a n   v e r b a l   q o b i l i y a t l i  
a k ty o rla r  ustunlik  qila  boshladilar.
B o d i l e n g v i j   m u a m m o s i n i   o ' r g a n i s h n i n g   t e x n i k  
to m o n ig a   kelsak,  X X   a s r  bosh larining   e n g   t a 's i r c h a n   Lshi 
s il a ti d a   C h a r l z   D a v r i n n i n g   1 8 7 2 -y ild a   c h o p   e lilg a n  
« E m o lsiy ala m in g   insonlarda  va  h ay vonlarda  ifodalanishi» 
a s a r i   b o 'l d i .   U   t a n a   lili  s o h a s i d a   k o ' p   z a m o n a v i y  
tadqiqollarga  qiziqishga  sab ab   bo'ldi.  C h .D a rv in n in g   k o 'p  
g 'o y a l a r i   va  u n in g   k u z a ti s h la r i   b u g u n   b u t u n   d u n y o  
ta d q iq o tc h ila r i  t o m o n i d a n   t a n la n g a n   yo'nalLsh  b o 'lib , 
o 's h a   z a m o n d a n   bcri  bu  soha  bo'y ich a  o lim lar  to m o n id a n  
m in g d a n   orliq  noverbal  signal  va  bclgilar  a n iq la n g a n   va 
qayd  elilgan.
Albert  M e y e ra b e n n in g   la 'k id la s h ic h a ,  m a ’l u m o t la m i  
yetkazLsh  j a r a y o n id a   verbal  vo sitalar  (faqal  s o 'z la r )   7 
%,  o v o z li  v o sita la r  (o v o z n in g   j o n i ,  in to n a ts iy a   bilan 
birga)  38  %,  noverbal  vo sitalar  55  %  Lshtirok  e ta r   ekan. 
P r o f e s s o r   B e r d v is s l   o d a m l a r   m u l o q o t i d a   n o v e r b a l  
v o sita la m in g   nisbiy  u lu sh in i  o'rganLsh  b o 'y i c h a   a n alogik 
ta d q iq o tla r  o 'tk a z g a n .  U  in so n   o 'r ta c h a   bir  ku n d a   s o 'z la r  
y o r d a m id a   laqat  10—11  d a q iq a   g a p ira di  va  h a r   bir  gap  
o 'r t a c h a   2,5  se k u n d   ja r a n g la s h in i  ta'kidlaydi.  M e yera bc n 
kabi  u  h a m   s u h b a td a   s o 'z   vositasidagi  m u lo q o t  35  %  d a n  
o z r o q n i   egallashi,  noverbal  vositalar  orqali  esa  65  %  d a n  
o rtiq   m a 'l u m o t   yetkazilishini  aniqladi.
K o ' p l a b   t a d q i q o t c h i l a r   f i k r i c h a ,   v e r b a l   u s u l  
m a ’l u m o t l a r n i   y e tk a z is h   u c h u n   q o 'l l a n i l s a ,   n o v e rb a l 
usul  shaxslararo   m u n o s a b a tla rn i  « m u h o k a m a »   qilishda 
q o 'lla n ila d i.  B a ’z an  noverbal  usul  so 'zli  x ab a rlar  o 'r n id a  
h a m   i s h l a t i l a d i .   M a s a l a n ,   a y o l   e r k a k k a   y u r a g i n i
4

---

o 'y n a tu v c h i   nigoh  bilan  b o qadiki,  ayol  u n ga  o ‘z   m u -  
n o sa b atin i  yetkazish  ja r a y o n id a   h a llo   og'z.ini  o c h m a y d i  
h a m .  I n s o n n i n g   m a d a n i y a t n i   q a y   d a r a j a d a   o ' z l a s h -  
tirganligidan  q a t'i   n a z a r   s o 'z la r   va  u lar  bilan  b a ro b a r  
b a ja r ila d ig a n   h a r a k a ll a r   o l d i n d a n   a y lis h n in g   s h u n d a y  
d arajasiga  m o s  lu sh a d ik i.  Berdvissl  h a ll o   yaxshi  tay - 
yorgarlik  k o 'rg a n   o d a m   ovoziga  q a ra b   inson   u  yoki  bu 
jum lan i  aytish  v aqtida  q a n d a y   h ara k a t  qilLshini  a niqlash 
m u m k in lig in i  lasdiqlaydi  va,  a k s in c h a ,  Berdvissl  inson 
n u l q   s o ‘z l a y o l g a n   v a q l d a   u n i n g   l a n a   h a r a k a t l a r i n i  
kuzatib,  u n in g   q a n d a y   o v o z   bilan  gapirishini  a n iq la s h n i 
o 'rgand i.
I n s o n la r   biologik  m av ju d o t  ekanligini  b a ’zila r  qiyin- 
chilik  bilan  ta n   oladilar.  « H o m o   sapiens»  ikki  o y o q d a  
yurishni  o 'r g a n g a n ,  yaxshi  rivojlangan  katla  m a y m u n la r  
g u ru h in in g   bir  luridir.  B o sh q a  t o m o n d a n   hayvonlarga 
o 'x s h a b   biz.  h a ra k a lla rim iz n i  rcaksiyalarim izni  « ta n a m iz  
tili»  va  h a ra k a tla rin i  n a z o ra t  qiladig an   biologik  q o n u -  
niyallarga  b o 'y s u n a m iz .  H a y r o n   qolarli  jo yi  sh u n d a k i, 
biologik  m av ju dot  inson  —  h a y v o n   o 'z in i   lulLshi,  t a n a -  
s in i n g   h o l a t i   va  h a r a k a t l a r i g a   o v o z i   q a r a m a - q a r s h i  
kelishini  k a m d a n - k a m   anglaydi.