Buyrak usti bezining mag’iz qismi. Buyrak usti bezining mag‟iz qismi, gipofizning orqa
bo‟lagi kabi, nerv to‟qimasidan kelib chiqqan. Bu bo‟lakni uzun preganglionar tola nervlagan
ixtisoslashgan simpatik gangliy, deb hisoblasa bo‟ladi.
Preganglionar tolaning oxirlari bezdagi xromaffinn hujayralar bilan sinapslar hosil qilgan.
Tola qo‟zg‟alganda, xromaffinn hujayralar sekretor zarrachalardan gormonlarni bevosita qonga
ajratadi. Bu gormonlarning asosiy qismini (80-90 % ini) adrenalin va oz qismini (10-20 % ini)
noradrenalin tashkil qiladi. Adrenalin, noradrenalin va ularning o‟tmishdoshi dofamin tirozin
aminokislotasidan sintezlanadi. Bu katexolaminlar guruhini tashkil qiluvchi fiziologik faol
moddalardan adrenalin organizmda gormon vazifasini bajarsa, dofamin va noradrenalin asosan
mediator sifatida xizmat qiladi.
Adrenalin va noradrenalin organizmning hamma faoliyatlariga kuchli ta‟sir qiladi. Bu
gormonlar ta‟sirida miya, yurak va qon aylanishi, hazm tizimi, bachadon, ko‟z, bronxlarning
silliq muskullari, skelet muskullari faoliyatida, issiqlik ishlab chiqarilishida yuzaga chiqadigan
o‟zgarishlar shunchalik xilma-xilki, ularning har birini ta‟riflash uchun alohida so‟z yuritish
kerak. Undan tashqari, katexolaminlarning a‟zo va tizimlar faoliyatiga ta‟siri to‟g‟risidagi
ma‟lumotlar tegishli boblarda berilgan. Shu sababdan buyrak usti bezi mag‟iz qismi
gormonlarining xususiy samaralari to‟g‟risida bu yerda gap yuritmaymiz. Umuman, simpato-
adrenal tizim faollashishini mashxur fiziolog-olim Kennon “kurashish va chekinish” (havfdan
qochib qutulish) reaksiyasini ta‟minlovchi omil, deb ta‟riflagan. Chindan ham, bu tizimning
faollashishi organizmning bor kuch va imkoniyatlarini favqulotda sharoitga bardosh berish
uchun safarbar etadi. Avval aytilganidek, bola tug‟ilishi bilan yangi favqulotda sharoitga tushadi
va bu sharoitga bola organizmining moslashishida kortikosteroid gormonlar bilan bir qatorda
katexolaminlar ham muhim ahamiyatga ega.
Bola hayotining birinchi yili davomida katexolaminlar sekretsiyasi va siydik tarkibida
ularning ekskretsiyasi ortadi. Bir yoshdagi bolalarning bir kecha-kunduzgi siydigida 62 nmol
noradrenalin va 7 nmol adrenalin ajraladi.
Uch yoshgacha bo‟lgan davrda katexolaminlar ekskretsiyasining kun va tungi, hamda
fasllarga bog‟liq sikli shakllanadi. Kechasi adrenalin juda oz ajraladi. Bahor faslida
katexolaminlar ekskretsiyasi kuchayadi. Bu gormonlarning ajralishi bolaning harakatchanligiga,
hissiyotlarning kuchiga va boshqa omillarga bog‟liq.
ME‟DA OSTI BEZINING ENDOKRIN FAOLIYATI. Langergans orolchalari. Me‟da
osti bezini tashkil qiluvchi hujayralarning asosiy qismi shira ishlab chiqarib, hazm jarayonlarida
ishtirok etadi. Bu ekzokrin hujayralar orasida endokrin faoliyatga ega hujayralar to‟plami –
Langergans orolchalari joylashgan. Katta yoshdagi odamlarning me‟da osti bezi massasining
faqat 1-2 % i Langergans orolchalriga to‟g‟ri keladi. Bezda orolchalar tekis taqsimlanmagan:
dum qismida ularning soni bosh qismidagiga nisbatan 2 marta ko‟p. Chaqaloqlar bezida endokrin
to‟qimaning miqdori kattalardagiga nisbatan 4-6 marta ko‟p. O‟lchamini e‟tiborga olib, yirik –
diamtri 200 mkm dan katta, o‟rta – diametri 100-200 mkm li va kichik – diametri 100 mkm dan
kam bo‟lgan orolchalar ajratiladi.
Langergans orolchalari alfa (α), beta (β) va delta (Δ) hujayralardan tashkil topgan. Orolcha
hujayralari tashqi qavatini aralash joylashgan α va Δ hujayralar hosil qiladi. Mag‟iz qismi faqat
β hujayralardan iborat. Orolchada bor hujayralarning ko‟p qismini (60 % ini) β-hujayralar tashkil
etadi. α-hujayralar soni 25 % atrofida, Δ-hujayralar soni esa 10 %.
INSULIN. Insulinning metabolik samaralari asosan quyidagilardan iborat: u glikogenoliz,
lipoliz, proteoliz, glyukoneogenez, ureogenez, ketogenezlarni tormozlaydi; glyukoza va boshqa
monosaxaridlarni, ba‟zi aminokislotalar va yog‟ kislotalarining membranalar orqali tashilishini
yengillashtiradi; membranalarning K
+
va Mg
+
kationlari uchun o‟tkazuvchanligini oshiradi;
glyukozaning oksidlanishini, yog‟, oqsillar, AMF, DNK, RNK sintezini tezlashtiradi; Na
+
-K
+
ATF-azani faollashtiradi.
Katta dozadagi insulin gipoglikemiya holatiga olib keladi. Ayni vaqtda glyukagon va
adrenalin sekretsiyasining kuchayishi qonga glyukoza o‟tishini ko‟paytirib, ma‟lum darajada
insulin ta‟sirini sustlashtiradi.
Glyukozaning qondagi me‟yoriy miqdori 4,4-6,6 mmol/l yoki 80-120 mg %. Bu miqdor 2,2-
2,8 mmol/l ga tushib qolsa, rivojlangan gipoglikemiya haqida gap yuritish mumkin. Bunday
holatda odam zaiflashadi, terlaydi, qorni juda ochganini sezadi, talvasaga tushadi, alahlaydi,
hushidan ketishi mumkin. Bolalar qonida glyukoza, hamda jigar va skelet muskullaridagi
glikogen zahirasi ozligi sababli ularda gipoglikemiya tez rivojlanadi.
Qonda glyukoza konsentratsiyasining 6,6 mmol/l dan ortib ketishi giperglikemiya deyiladi.
Qisqa muddatli giperglikemiya fiziologik sharoitda, masalan birdan ko‟p miqdorda mono- yoki
disaxaridlar iste‟mol qilinganida rivojlanadi. Surunkali giperglikemiya uglevodlar almashinuvi
buzilishi natijasida kelib chiqadigan kasallik – qandli diabetning alomatidir. Qondagi glyukoza
miqdorining 10,0 mmol/l yoki 180 mg % dan oshib ketishi glyukozuriyaga olib keladi, glyukoza
siydik tarkibida ajrala boshlaydi. Qandli diabet keng tarqalgan kasalliklardan biri bo‟lib, bu
kasallik bilan og‟riganlarning 50 % i 15 yoshgacha bo‟lgan bolalardir.
Kasallik asosan 10-13 yoshlarda rivojlanadi. Bunday bolalar yashaydigan oilalarning 57 %
ida diabet bilan ogriganlar uchraydi. Ota-onasining bittasi diabet bo‟lsa, bolalarning 22 % ida
diabet rivojlanadi, ikkalasi ham kasal bo‟lsa, bolalarning 62 % i diabet bilan og‟riydi. Shuni
yodda tutish kerakki, diabet yagona kasallik emas. 1979-yilda tasdiqlangan diabetning tasnifi
bo‟yicha I va II turdagi diabet farqlanadi. I turdagi yoki yuvenil diabet, ya‟ni insulinga bog‟liq
diabetning kelib chiqishida irsiy omillarning ahamiyati katta. Kasallikning bu turi bolalikdan
rivojlana boshlaydi. II turdagi yoki insulinga bog‟liq bo‟lmagan diabet yetuk yoshdagi
odamlarda uchraydi. U insulin yetishmovchiligidan kelib chiqmaydi.
Sog‟ odamlarda insulin sekretsiyasini rag‟batlantiruvchi asosiy omil qonda glyukoza
miqdorining ortishidir. Glyukoza eritmasini ichirib yoki qonga yuborib, β-hujayralarda insulin
miqdori va uning qonga ajralishi to‟g‟risida ma‟lumot olish mumkin. Bu sinama quyidagicha
o‟tkaziladi: Nahorga qonda glyukoza miqdori aniqlanib, tana massasi birligiga hisoblangan holda
glyukoza yoki saxaroza eritmasi ichiriladi. Har 30 daqiqada qondagi glyukoza miqdori aniqlanib,
olingan natijalar asosida egri chiziq chiziladi. Egri chiziqning birinchi yarmi uglevodlarning
ichakdan so‟rilish tezligini ifodalasa, ikkinchi yarmi so‟rilgan glyukozaning insulin ishtirokida
to‟qimalarda o‟zlashtirilish jadalligini ko‟rsatadi.
KALSIY GOMEOSTAZINI BOSHQARUVCHI GORMONLAR. Hujayradan tashqaridagi
suyuqlikda kalsiy konsentratsiyasi doimiyligini ta‟minlash ko‟p to‟qimalar faoliyati mo‟tadil
bo‟lishi uchun muhim. Skelet va yurak muskulida Ca
2+
ning sitozol va endoplazmatik retikulum
o‟rtasida almashinuvi qo‟zg‟alishni qisqarish bilan bog‟lanishini ta‟minlaydi. Kalsiy miqdori
qonda ko‟payib ketsa, yurak qorinchalari aritmiya va fibrillyatsiyaga uchraydi, skelet
muskullarining qo‟zg‟aluvchanligi pasayadi. Kalsiy kam bo‟lgan sharoitda skelet muskullarining
qo‟zg‟aluvchanligi ortadi, harakat reflekslari kuchayadi, akashak bo‟lib qolish holatlari
kuzatiladi. Kalsiy ionlari organizmda mavjud endo- va ekzokrin bez hujayralarining sekretor
faoliyati yuzaga chiqishi uchun zarur. Qon ivishida kalsiy hal qiluvchi rol o‟ynaydi.
Ko‟rsatilgan jarayonlarda ishtirok etishdan tashqari, kalsiy suyak skeletining asosiy tarkibiy
qismi hisoblanadi. Kalsiyning qon plazmasidagi miqdori 10 mg % yoki 5 mekv/l. Bu miqdorning
yarmidan ko‟prog‟i ionlangan holda, qolgan qismi oqsillar bilan bog‟langan yoki qonda erigan
moddalar, masalan, sitrat tarkibida bo‟ladi. Kalsiyning qondagi miqdorini boshqarilishi juda
aniq. Ion miqdorining 1 % ga o‟zgarishi bu o‟zgarishni bartaraf qiluvchi gomeostatik
mexanizmlarni ishga solish uchun kifoya.
Bir kunda katta yoshdagi odam 1 g ga yaqin kalsiy qabul qiladi. Ammo ichakdagi bu
miqdorning faqat 1/3 qismi (0,36 g) so‟riladi. Hujayralardan tashqaridagi suyuqlikdagi kalsiy
miqdori ham 1 g atrofida. Hazm tizimi bo‟shliqlariga shiralar tarkibida 0,19 g kalsiy ajraladi.
Demak, o‟zlashtiriladigan kalsiyning sof miqdori 0,17 g ni tashkil qiladi. Bir kunda buyrak
orqali yo‟qotiladigan kalsiy miqdori ham 0,17 g.
Tana massasi 70 kg bo‟lgan odam skeletida 1000 g kalsiy bor. Ammo gormonlar nazorati
ostida organizm suyuqliklari va suyaklar o‟rtasida faqat 0,55 g kalsiy almashinuvga uchraydi.
Muvozanatlashgan sharoitda suyaklarda to‟planadigan kalsiy miqdori ulardan qonga o‟tadigan
miqdorga teng. O‟sish davrida kalsiy suyaklar o‟sishi jadalligiga proporsional holda suyaklarda
to‟planadi. Kalsiy almashinuvini asosan uchta gormon – paratgormon, kalsitonin va
gidroksillangan D vitamini boshqaradi.
Paratgormon ta‟sirida nefronning distal kanalchalarida kalsiyning qayta so‟rilishi kuchayadi.
Proksimal kanalchalarda va nefronning keyingi qismlarida gormon PO
4
2-
qayta so‟rilishini
tormozlaydi. Natijada plazmada fosfat miqdori kamayadi. Bu esa suyaklardan qonga kalsiyning
o‟tishini tezlashtiradi. Demak paratgormonning buyrak kanalchalariga ta‟siri natijasida uning
suyaklarga o‟tkazadigan samarasi ortadi.
Paratgormonning buyrakda yuzaga chiqadigan muhim samaralaridan biri D vitaminining eng
faol metaboliti – 1,25 (OH)
2
D
3
hosil bo‟lishini rag‟batlantirishdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |