ADABIYOTDA OQIM ISTILOHLARI
Klassitsizm. Taqlidiy klassitsizm. Soxta klassitsizm.
Ratsionalizm. Sentimentalizm. Ro‘mantizm. Simvo‘lizm.
Mo‘demizm. Realizm. Naturalizm. Futurizm.
Klassitsizm: Miloddan burun mashhur bir yunon tan-
qidchisi72 tomonidan yunon shoirlari ham alaming asarlari
tekshirilib, tanqid etilib, darajalarg‘a ajralg‘an. Mana shul vaqtda
darajalarg‘a ajralg‘an shoirlaiga klassik shoirlar, asarlariga-da
klassik asarlar deyilgankim, boshqalarga o‘mak bo‘larlik
mumtoz asarlar demakdir. So‘ngralar bu atama butun ada-
biyot dunyosiga umumiy bir atama shaklida qabul etilgan,
har millatning adabiyotida bo‘lg‘an mumtoz asarlarga,
mumtoz shoirlarga klassik deyishgan. Fors adabiyotida Sa’diy-
ning «Guliston»i, Firdavsiyning «Shohnoma»si, Nizomiy-
ning «Xamsa»si klassik asarlardan. 0 ‘zlari-da klassik shoirlar
sanaladirlar.
Taqlidiy klassitsizm: klassik asarlami taqhd qihb yozilg‘an
asarlarga taqlidiy klassik asarlar deyiladir. Fors klassiklaridan
Nizomiyning «Xamsa»sini taqlid qilib yozilg‘an Navoyining
«Xamsa»si, fors klassik devonlarini taqlid qilib yozilg‘an
she’r devonlarimiz taqlidiy klassik asarlar sanaladirlar.
Soxta klassitsizm: yunonning klassitsizm davri miloddan
burun edi. Oning asarlari miloddan burung‘i Yunoniston-
ning hayot, tabiat, axloq, iqtisodiy vaziyati ta’siri ostida
maydong‘a chiqqan edi. Ondag‘i ta’birlar, so‘zlar atamalar,
sufatlash ham o‘xshatishlaming hammasi shul miloddan
burung‘u yunon hayotining yumushlari edilar. Miloddan 15
asrdan keyin Ovro‘paning turli o‘rinlarida shul yunon klassik
asarlarini taqlid qihsh havasi uyg‘onadir. Ular o‘z hayotlari-
85
dag‘i voqealami miloddan burung‘i shakllarda ifoda qilmoqqa
tirishkanlar. Hech tushunmay, o‘ylamay, oradag‘i 15—16
asrlik bir zamon ayirmasini hisobga olmay, yunon klassiklarini
taqlid qila berganlar. Mana shulaming asarlariga soxta klassit-
siz/n asarlari deyilgan. Bizda ham Eron adabiyotini o‘ylamas-
dan taqlid qilib maydong‘a chiqarilg‘an soxta klassik asarlari
ko‘bdir.
Ratsionalizm'. bu har mas’alada, har xususda aqlni us-
tun ko‘rgan, aqlg‘a juda yuqori o‘mn bergan bir falsafa
(aqliyun falsafasi)ning atamasidir. Adabiyotda ham shul
falsafaga boylanib, xalqni oqartish, odamlarga fikriy tarbiya
berishni asos qilib olg‘an adib-shoirlarga shul atama beril-
gandir. Bu oqimdag‘i asaming eng ochiq namunalari burung‘i
turk adabiyotida Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig»i,
Ahmad binni Mahmudning «Hibat ul-haqoyiq»idir. Bizning
chig‘atoy-o‘zbek adabiyotida Navoyi ham o‘zining «Mahbub
ul-qulub», «Hayrat ul-abror» kabi asarlari bilan bu oqimga
xizmat qilg‘an. So‘fi Olloyor, Ahmad Yassaviy kabi
shoirlarirnizga kelganda bular «diniy oqartish» shoirlaridirlar.
Bularga har narsadan yuqori, ustun b o ig ‘an aql emas,
dindir! Oqartish oqimining ochiq o‘maklari bizning jadidizm
davrimizning adib-shoirlari bo‘lg‘an Behbudiy, Avloniy,
Tavallo, Hoji Muinlardir.
Sentimentalizm: bu aqliyun oqimig‘a qarshi bo‘lg‘an falsafa
(hissiyun falsafasi) oqimining atamasidir, mana shul falsafa
oqimiga yondoshqon adabiy oqim sentimentalizm oqimidir, bu
oqimdagi shoir-adiblar bu jismoniy, moddiy dunyomizdan
boshqa ma’naviy, ruhoniy bir dunyoning borlig‘iga ishonadir.
Ko‘zimiz oldida op-ochiq, yap-yalang‘och turg‘an mana
shul moddiy haqiqatdan boshqa bir an’anaviy haqiqat bor
deb o‘ylaydir. Biroq «Qani bu haqiqat?», «Qani bu ma’naviy
olam?» desangiz, unga aql bilan, fan bilan, tajriba bilan
erishib boimaydir. Unga birdan bir y o i — tuyg‘udir, his-
dir, deyiladir. «Ular gumon qiladirlarkim, dohiy shoirlar
va san’atkorlar-da bu ma’naviy olamga qarab ko‘rmak iste’-
dodi kattadir. Mana shu iste’dod ko‘magida ular ba’zi haqiqat-
lami aqlg‘a, ilmg‘a qarag‘anda bumnroq xabar beradirlar».
Ko‘riladirkim, bu oqim asos-e’tibori bilan ro‘montizm
oqimining o‘rtog‘idir. Bizning adabiyotda bu oqimning na-
moyandalari tasawuf maslakida bo‘lg‘an shoirlardir. Eng
86
buyuk tasawufchi shoirlarimiz Ahmad Yassaviyni shu oqim-
ning kishisi deb ko‘rsatmak mumkindir.
R o‘montizm: san’at har turli qayddan ozoddir degan;
ko‘ngil, tuyg‘uni ongdan, tajribadan yuqori tutqon, idea-
lizm ketidan yugurgan adabiy bir oqimdir. Bu oqimdag‘i
shoir-adiblaming fikrlariga ko‘ra she’r falsafa bilan dinning
aralashmasidan iboratdir. Bular ham ma’naviy olam, ichki
dunyolarg‘a ishonadirlar, o‘zlarini sevadirlar, o‘z tuyg‘ulariga
eng katta ahamiyat beradilar. Bizning inqilobgacha ada-
biyotimiz boshdan oyoq bir ro‘montizm tengizidir. Ro‘montik
fors adabiyotidan ozuqlanib, shunga ergashib borg‘an
chig‘atoy-o‘zbek shoirlarimizning hamalari ro‘montizm
oqimining kishilari. Ulaming boshqa adabiy oqimlarga asar
berishlari yolg‘uz shu oqimg‘a bir-iki asar bermak uchungi-
na bo‘lg‘an. Asl san’atlarini, tub hunarlarini esa ro‘montizm
maydonida ko‘rsatkanlar. Yangi shoirlarimizdan ro‘montiz-
mning ulug‘ namoyandasi Choipondir.
Realim: turmushni, hayotni bo‘lg‘ani kabi, xayol bo‘yov-
lari bilan bo‘yag‘an adabiy oqimg‘a realizm (haqiqiylik) de-
yiladir. Bu oqim shoirlarining asos yo‘llari hayotni, tur-
mushni butun inkichkaliklari bilan o‘rganib rgatishdir. Biz-
ning yangi adibimizda Botu ham uning o‘rtoqlari bilan birga
ro‘montizmdan qutulib, realizm maydoniga kirmakdadir.
Simvolizm: ramzchilik demakdir. Bizning tasawufchi
shoirlarimiz orasida bu oqim juda maqbul edi. Forsiy tasav-
vuf adabiyotidagi ramzchilik bizning so‘fiy shoirlarimiz
tomonidan ayrim qabul etilgan. Ulaming aytkanicha, sha-
rob, ishq, muhabbat ham ma’rifatning ramzi. Sharob bergu-
chi (soqiy) tasaw ufdagi pir-ustodning ramzi boiadir.
Bulardan biri «men bu kecha soqiy qo‘lidan bir piyola may
ichdim» desa, uning bu so‘zidan «men pirimdan maslakimiz-
g‘a oid yangi bir narsa o‘igandim» fikrini onglash kerak. Simvo-
listlar asos-e’tibori bilan ro‘montizm oqimining kishilaridirlar.
Mo ‘demizm: bu oqim yangi ro‘montizm oqimidir. Bu oqim
ijtimoiy harakatlarga, fanniy tushunishga qarshi bir oqimdir.
Naturalizm: bu oqim realizmdan ayrilg‘an bir oqim
kabidir, realizm oqimi hayotni, turmushni tasvir etishka
berilsa, bu oqim yolg‘uz tabiatnigina, oning yaxshi o‘rmon-
larini, yuksak togiarini, oqar suvlarinigina tasvir etishka
beriladir.
87
Futurizm: bu oqim yigixmanchi asming boshlarida Itali-
yada maydong‘a chiqqan bir oqimdir, futuristlaming asos-
lari harakat ham tezlikdir. Bular yangi go‘zallik, mashina
go‘zalliklarini maqtaylar. Vaznda ozodlik tarafdori bo‘lg‘an
futuristlar jumla tuzishni ham nahv qoidalaridan «ozod
qilmoq» istaylar. Sufatlar, tinish belgilari, ko‘makchi
so‘zlami ishlatmaylar. Fe’llami hech ishlatmaylar, fe’l o‘mida
«ish ismlari»dan «yozish», «o‘qush», «kehsh...» kabilami-
gina ishlatadirlar. She’rda raqam ishlatmakni maqbul
ko‘radirlar. 0 ‘zlaricha yangi so‘zlar yasaydirlar. Bizda bu
oqimning namoyandasi Oltoydir.
Do'stlaringiz bilan baham: |