Navoyi yigirmadan ortiq kitob yozg‘an.
Men Navoyi kitoblarini o ‘qumag‘an kabi. Xabar gapi ham
iki turli boiadir: aniq xabar, aniqsiz xabar. Yuqoridagi
203
misoUar aniq xabardir. Aniqsiz xabarda gapka «balkim, ehti-
mol, ehtimolki» qaydlaridan birtasi qo‘shiladir:
Balkim, Navoyi yigirma bir kitob yozg‘an.
Ehtimol, men Navoyi kitoblarini o ‘qumag‘an kabi.
Aniqsiz xabar gaplami aniqsizhq qaydlaridan yordam-
chi aytmak mumkindir. Biroq bunday vaqtlarda kesim so‘zi-
ning so‘ng bo‘g‘inida tovish juda pasayib qoladir. (aniq) Ahmat
kelgandir. (balkim) Ahmat kelgandir.
516. Gapdan maqsad bir o‘yni bildirmakgina emas, bir
ishning bo‘lib-boimaslig‘ini istamak esa unga «tilak gapi»
deyiladir. Kesim so‘zlari buyruq, o‘tinch, qo‘zg‘anish fe’1-
lari bo‘lg‘an gaplar «tilak gapi» boiadirlar.
Sinamag‘an otning sirtidan o ‘tma.
Otang bolasi bo ‘Ima, odam bolasi bo ‘l!
Shu xatni o ‘qub bersangiz-chi! kabi.
Shart fe’lining «umid-armon» uchun ishlatilgan shakli
ham (Sarf, birinchi bosma, 35 inchi bet) gapning kesim
so‘zi bo‘lg‘anda gap «tilak gapi» boiadir.
Ko ‘ngli tilagan murodg ‘a yetsa kishi!
(Bobir)
Forsiycha «koshki, shoyad» so‘zlari bilan boshlang‘an
gaplar ham «tilak gapi» boiadir:
Koshki menim so‘zimni tinglasa.
Shoyatkim qolsangiz
kabi.
6.
«Esiz, afsus, oh, uq, uh, attang, hay attang» kabi
hasrat-armon ko‘makchilari bilan boshlang‘an gaplaiga «qay-
g‘urishli gap» deyiladir:
Esizkim, sizdan ayrildiq!
Afsuskim, bu ishning chorasi qolmag‘an!
Attang, nega kelmay qoldim!
Ohkim, charx jafo qildi menga! kabi.
Hasrat-armon ko‘makchilari gapning bosh tomonig‘a
kelganda bulardan «oh, esiz, afsus»dan keyin «kim» so‘zi
keltiriladir. Keltirilmasa ham boiadir. Hasrat-armon ko‘-
makchilari gapning bosh tomonig‘a «kim»siz kelganda
ulardan keyin «,» shakli qo‘yiladir.
Hasrat-armon ko‘makchilari gapning oxirig‘a ham keladir.
204
Unda «kim» so‘zining keraklisi qolmaydir. Biroq bu ko‘mak-
chilar gapning oxirig‘a kelgach, o ‘zlaridan burung‘i
so‘zlardan «,» shakli bilan ajraladirlar: Kitob yozilmay qoldi,
afsus! qayg‘urishli gaplaming oxirida «!» shakli yoziladir.
7. Kinoya gap: «Go‘yo, emish» bilan boshlang‘an
gaplarga «kinoya gap» deyiladir:
Go ‘yo, biz anglamaan!
Emish, uning aytkani tori chiqqan!
Kinoya gaplardagi «go‘yo, emish»dan keyin «,» shakli
qo‘yiladir, ham gapdan keyin «!» shakli boiadir.
8. Kuchaytma gap. Gapdagi so‘zlaming birtasidan ang-
lashilg‘an ma’nog‘a kuch bermak uchun shul so‘zning o‘zini
yo shuning o‘mida bir olmosh izini qaytarib aytkanda shul
gap «kuchaytma gap» boiadir. Bizda necha turli kuchaytma
gap bordir.
a) asil so‘z bilan uning qaytarmasi yon-yonig‘a keladir:
Kel, kel karam ayla do ‘stlarga.
Ket, ket sira men bilan gapirma.
b) qaytarma so‘zi gapning qaysi boiagiga baylansa ham,
o‘zi gapning oxirig‘a keladir:
Seni bu kun zindonda ko ‘rarmiz, zindonda.
Bizni tunakun Karim bilan ko ‘rdilar, Karim bilan.
j) gapda bir so‘zning qaytarmasi o‘zi bilan emas, olmosh
bilan ham boiadir. Bu ham gapning oxirida aytiladir:
Sharif juda yaxshi bola, ul.
Sen kim bilan o ‘ynaysan, sen.
Men Maskovda o ‘qudim, men.
Kuchaytma gapdagi qaytarmalar o‘zlaridan burungi
so‘zdan «,» shakli bilan ajraladirlar;
d) kuchaytma etilaturg‘an so‘zning yonida «uq», «uk»
so‘zini ketirmak bilan ham kuchaytma gap yasaladir.
Ko‘rgach uq ko ‘zima surtib o ‘pdim,
0 ‘pkach uq boshima qo ‘yib qo‘pdim.
(Bobir)
9. Undashli gap. Gap kimgadir qaratib aytilgan boisa,
shuning oti gapning bosh tomonida yo orasida, yo oxirida
aytilsa, ana shunday gapka «undashli gap» deyiladir.
205
Shul otning o‘zi «undash oti» boiadir:
Yigitlar, qoiingizdan kelgancha bilimingizni ortdiringizf
— Ha boy aka, Nazirdan darak bormi?!
— Boiib qolar, Sojfi!
( Cho ipon)
Biz borliq bag‘rida, qarshi kuch, unutma!
(Botu)
Mana shul gaplardagi yigitlar, boy aka, so‘fi, qarshi kuch
so‘zlari undash otlari b o iib , shul gaplar esa undashli
gaplardir.
Undash oti gapning bosh tomonida boisa undan ke-
yin, oxirida b oisa undan burun, gapning orasida boisa iki
tomonida «,» shakli yoziladir (yuqoridagi misollarg‘a qaran-
giz). Undashli gapning oxirida undash belgisi «!» qo‘yiladir.
Undashka kuch bermak, qaynab qichqirib undamakni
ko‘rsatmak uchun undash otidan burun «ey» so‘zi, undash
otidan keyin ham undash belgisi «!» qo‘yiladir.
Bolaliq chog‘imda
Qiblani menga yanglish ko ‘rsatgan
Ey azamatlar!
Undash oti, yolgiz o‘zigina emas, uzun-uzun sufatlari
bilan birgalashib ham keladir:
Kechasi oysiz, kundizi kunsiz,
Yovuzliqlarg‘a chidagan unsiz,
0 ‘lkadan kelgan azamat yigit,
To‘suq uchratmay tilagingg‘a yet!
(Botu)
10.
Do'stlaringiz bilan baham: |