Ilmiy maqola va tadqiqotlar



Download 7,37 Mb.
Pdf ko'rish
bet143/217
Sana30.12.2021
Hajmi7,37 Mb.
#192899
1   ...   139   140   141   142   143   144   145   146   ...   217
Bog'liq
2 5377612497010297357

Navoyi yigirmadan  ortiq  kitob yozg‘an.
Men Navoyi kitoblarini o ‘qumag‘an kabi. Xabar gapi ham 
iki  turli  boiadir:  aniq  xabar,  aniqsiz  xabar.  Yuqoridagi
203


misoUar aniq xabardir. Aniqsiz xabarda gapka «balkim, ehti- 
mol,  ehtimolki»  qaydlaridan  birtasi  qo‘shiladir:
Balkim,  Navoyi yigirma  bir kitob yozg‘an.
Ehtimol,  men  Navoyi kitoblarini  o ‘qumag‘an  kabi.
Aniqsiz  xabar  gaplami  aniqsizhq  qaydlaridan  yordam- 
chi aytmak mumkindir.  Biroq bunday vaqtlarda kesim so‘zi- 
ning so‘ng bo‘g‘inida tovish juda pasayib qoladir. (aniq) Ahmat 
kelgandir.  (balkim)  Ahmat kelgandir.
516.  Gapdan  maqsad  bir  o‘yni  bildirmakgina  emas,  bir 
ishning  bo‘lib-boimaslig‘ini  istamak  esa  unga  «tilak  gapi» 
deyiladir.  Kesim  so‘zlari  buyruq,  o‘tinch,  qo‘zg‘anish  fe’1- 
lari bo‘lg‘an gaplar «tilak gapi»  boiadirlar.
Sinamag‘an  otning sirtidan  o ‘tma.
Otang bolasi  bo ‘Ima,  odam  bolasi bo ‘l!
Shu xatni o ‘qub bersangiz-chi!  kabi.
Shart  fe’lining  «umid-armon»  uchun  ishlatilgan  shakli 
ham  (Sarf,  birinchi  bosma,  35  inchi  bet)  gapning  kesim 
so‘zi bo‘lg‘anda gap «tilak gapi» boiadir.
Ko ‘ngli  tilagan  murodg ‘a yetsa  kishi!
(Bobir)
Forsiycha  «koshki,  shoyad»  so‘zlari  bilan  boshlang‘an 
gaplar  ham  «tilak gapi»  boiadir:
Koshki menim  so‘zimni  tinglasa.
Shoyatkim qolsangiz 
kabi.
6. 
«Esiz,  afsus,  oh,  uq,  uh,  attang,  hay  attang»  kabi 
hasrat-armon ko‘makchilari bilan boshlang‘an gaplaiga «qay- 
g‘urishli  gap»  deyiladir:
Esizkim,  sizdan  ayrildiq!
Afsuskim,  bu  ishning chorasi  qolmag‘an!
Attang,  nega  kelmay  qoldim!
Ohkim,  charx jafo  qildi menga! kabi.
Hasrat-armon  ko‘makchilari  gapning  bosh  tomonig‘a 
kelganda  bulardan  «oh,  esiz,  afsus»dan  keyin  «kim»  so‘zi 
keltiriladir.  Keltirilmasa  ham  boiadir.  Hasrat-armon  ko‘- 
makchilari  gapning  bosh  tomonig‘a  «kim»siz  kelganda 
ulardan  keyin  «,»  shakli  qo‘yiladir.
Hasrat-armon ko‘makchilari gapning oxirig‘a ham keladir.
204


Unda «kim» so‘zining keraklisi qolmaydir. Biroq bu ko‘mak- 
chilar  gapning  oxirig‘a  kelgach,  o ‘zlaridan  burung‘i 
so‘zlardan  «,» shakli bilan ajraladirlar:  Kitob yozilmay qoldi, 
afsus! qayg‘urishli gaplaming  oxirida «!»  shakli yoziladir.
7.  Kinoya  gap:  «Go‘yo,  emish»  bilan  boshlang‘an 
gaplarga «kinoya gap» deyiladir:
Go ‘yo,  biz  anglamaan!
Emish,  uning aytkani  tori  chiqqan!
Kinoya  gaplardagi  «go‘yo,  emish»dan  keyin  «,»  shakli 
qo‘yiladir,  ham  gapdan  keyin  «!»  shakli  boiadir.
8.  Kuchaytma gap.  Gapdagi so‘zlaming birtasidan ang- 
lashilg‘an ma’nog‘a kuch bermak uchun shul so‘zning o‘zini 
yo  shuning o‘mida bir olmosh izini qaytarib  aytkanda shul 
gap «kuchaytma gap» boiadir.  Bizda necha turli kuchaytma 
gap  bordir.
a)  asil so‘z bilan uning qaytarmasi yon-yonig‘a keladir:
Kel,  kel karam  ayla  do ‘stlarga.
Ket,  ket sira  men  bilan gapirma.
b) qaytarma so‘zi gapning qaysi boiagiga baylansa ham, 
o‘zi gapning oxirig‘a keladir:
Seni bu  kun  zindonda  ko ‘rarmiz,  zindonda.
Bizni tunakun Karim  bilan ko ‘rdilar,  Karim  bilan.
j) gapda bir so‘zning qaytarmasi o‘zi bilan emas, olmosh 
bilan ham boiadir.  Bu ham gapning oxirida aytiladir: 
Sharif juda yaxshi bola,  ul.
Sen  kim  bilan  o ‘ynaysan,  sen.
Men Maskovda o ‘qudim,  men.
Kuchaytma  gapdagi  qaytarmalar  o‘zlaridan  burungi 
so‘zdan  «,»  shakli  bilan  ajraladirlar;
d)  kuchaytma  etilaturg‘an  so‘zning  yonida  «uq»,  «uk» 
so‘zini ketirmak bilan ham kuchaytma gap yasaladir.
Ko‘rgach  uq  ko ‘zima  surtib  o ‘pdim,
0 ‘pkach  uq  boshima  qo ‘yib  qo‘pdim.
(Bobir)
9.  Undashli  gap.  Gap  kimgadir  qaratib  aytilgan boisa, 
shuning  oti  gapning  bosh  tomonida yo  orasida,  yo  oxirida 
aytilsa,  ana shunday gapka «undashli gap» deyiladir.
205


Shul  otning  o‘zi  «undash  oti»  boiadir:
Yigitlar,  qoiingizdan  kelgancha  bilimingizni  ortdiringizf
— Ha  boy aka,  Nazirdan  darak bormi?!
—  Boiib  qolar,  Sojfi!
( Cho ipon) 
Biz borliq  bag‘rida,  qarshi kuch,  unutma!
(Botu)
Mana shul gaplardagi yigitlar,  boy aka,  so‘fi,  qarshi kuch 
so‘zlari  undash  otlari  b o iib ,  shul  gaplar  esa  undashli 
gaplardir.
Undash  oti  gapning  bosh  tomonida  boisa  undan  ke- 
yin,  oxirida b oisa undan burun, gapning orasida boisa iki 
tomonida «,» shakli yoziladir (yuqoridagi misollarg‘a qaran- 
giz).  Undashli gapning oxirida undash belgisi «!» qo‘yiladir. 
Undashka  kuch  bermak,  qaynab  qichqirib  undamakni 
ko‘rsatmak uchun undash otidan burun «ey» so‘zi,  undash 
otidan  keyin  ham  undash  belgisi  «!»  qo‘yiladir.
Bolaliq  chog‘imda
Qiblani  menga yanglish  ko ‘rsatgan
Ey  azamatlar!
Undash  oti,  yolgiz  o‘zigina  emas,  uzun-uzun  sufatlari 
bilan  birgalashib  ham  keladir:
Kechasi  oysiz,  kundizi  kunsiz,
Yovuzliqlarg‘a  chidagan  unsiz,
0 ‘lkadan  kelgan  azamat yigit,
To‘suq  uchratmay  tilagingg‘a yet! 
(Botu)
10. 

Download 7,37 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   139   140   141   142   143   144   145   146   ...   217




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish