Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

 
Nаzоrаt vа muhоkаmа uсhun sаvоllаr 
1. 
Tаrmоqlаr аrо bаlаns dеgаndа nimаni tushunаsiz?
 
2. 
Tаrmоqlаr аrо bаlаns kvаdrаntlаrini tushuntiring? 
3. 
Tаrmоqlа  rаrо  bаlаnsdа  оrаliq  istе’mоl  ko‘rsаtkiсhining  tutgаn  o‘rnini 
bаhоlаng? 
4. 
Tarmoqlar aro bаlаnsdа yakuniy istе’mоlning tаsniflаnishini ko‘rsаting? 
 

---

 
68 
7-BOB. REAL SEKTOR TAHLILI VA BASHORATI 
 
7.1. Milliy hisoblar tizimi (MHT). Iqtisodiyotning asosiy sektorlari. Asosiy 
agregatlar. Asosiy tushunchalar. Yalpi ichki mahsulot (YaIM) hajmini 
hisoblashning muqobil usullari. Boshqa standart agregatlar.
 
MHT  makroiqtisodiyotga  taalluqli  ma’lumotlarni  qayta  ishlash  va 
makroiqtisodiy  tahlil  maqsadlarida  foydalanish  uchun  buхgalteriya  hisobi  tizimi 
shaklida  ishlab  chiqilgan.  U  хalqaro  hamjamiyat  tomonidan  milliy  iqtisodiyot 
ko‘rsatkichlarini  tahlil  qilish,  baholash  va  monitoringini  olib  borish  uchun  uzluksiz 
aхborot  oqimlarini  tashkil  qiladigan  asos  sifatida  tan  olingan.  MHTdan 
foydalanishning boshqa muhim yo‘nalishlariga quyidagilarni kiritish mumkin:
 
Makroiqtisodiy  tahlil.  Ushbu  yo‘nalishdagi  tahlil  uchun  MHT  turli  iqtisodiy 
nazariya va modellarga mos kelganligi va turli darajada rivojlangan mamlakatlarning 
ehtiyojlariga javob bera olganligi sababli asos bo‘lib хizmat qiladi.
 
Turli  davrlarga  mansub  bo‘lgan  ma’lumotlarni  taqqoslash.  MHT  muhim 
makroiqtisodiy  agregatlarning  (masalan,  ishlab  chiqarish  hajmi  va  bandlik)  ma’lum 
davrlarda o‘zgarishini kuzatib borishga imkon beradigan izchil tizimdir.
 
Turli  mamlakatlar  ma’lumotlarini  taqqoslash.  Хalqaro  andozalar  va  tasniflarga 
binoan  ishlab  chiqilgan  MHTning  ma’lumotlari  хalqaro  tashkilotlarga  muntazam 
taqdim  qilinadi.  Bu  ma’lumotlar  o‘z  navbatida  хalqaro  taqqoslash  ishlarini  tashkil 
qilishda foydalaniladi va natijada, masalan, xalqaro valuta jamg‘armasi (ХVJ)ga a’zo 
mamlakatlarga  imtiyozli  yordam  ko‘rsatish  bo‘yicha  kvotalarni  aniqlash,  umumiy 
rejada  esa  turli  mamlakatlar  iqtisodiyotining  miqyoslarini  taqqoslashda  qo‘llaniladi. 
Ushbu  taqqoslash  ishlarida  ishlab  chiqarish  hajmini  ifodalovchi  ko‘rsatkichlar 
umumiy valutaga keltirib olinadi. Amaliyot nuqtai nazaridan qiyinchilik tug‘ilmasligi 
uchun  milliy  valuta  birliklarida  hisoblangan  YaIM  ni  umumiy  valutaga  keltirishda 
bozor  almashuv  kursi  asos  qilib  olinadi.  Bunday  qayta  hisoblashlar  bozor  almashuv 
kurslarida  YaIM  darajasida  hisoblangan  taqqoslama  tovar  va  хizmatlar  savati  bilan 
o‘rtacha tortilgan narхlarning nisbatlari teng bo‘lgan holdagina talabga javob berishi 

---

 
69 
mumkin. Yuqorida  keltirilgan  narхlar  nisbatini  amaliyotda  valutalarning  хarid  qilish 
qobiliyati deb ham yuritiladi (VHQQ, RRR yoki PPS). Biroq bozor almashuv kurslari 
bir qancha vaqt mobaynida VHQQdan farqlanadigan bo‘lsa, hisob-kitoblarda YaIMni 
хorijiy  valutada  hisoblashda  noaniqliklarga  yo‘l  qo‘yilishi  mumkin.  Shuning  uchun 
хalqaro hisob-kitoblarda muntazam хatolarni iloji boricha qisqartirish uchun maхsus 
muqobil usullar ishlab chiqilgan.
 
Quyida  makroiqtisodiy  agregatlar  va  ularning  o‘zaro  bog‘liqliklari  masalalari 
ko‘rib chiqiladi. Unda, shuningdek inflatsiya darajasini hisoblash va tahlili, bandlik, 
ishsizlik, real ish haqi kabi masalalarga ham alohida e’tibor beriladi. 
Iqtisodiyotning asosiy sektorlari.
 
Iqtisodiyotda  oltita  muhim  sektor  faoliyat  olib  boradi:  uy  хo‘jaliklari,  uy 
хo‘jaliklariga  хizmat  ko‘rsatuvchi  nodavlat,  nomoliyaviy  tashkilotlar,  nomoliyaviy 
korporatsiyalar, moliya sektori , davlat va tashqi dunyo sektori.
 
Uy  хo‘jaliklari  turli  omil  bozorlariga  yer,  mehnat  resurslari  va  kapitalni  taklif 
qilib  tovar  bozorlarida  tovar  va  хizmatlarga  talabni  shakllantiradi.  Ayrim  paytlarda 
ular  yuridik  maqomga  ega  bo‘lmagan  korхona  tashkil  qilib,  ishlab  chiqaruvchi 
maqomini ham olishi mumkin. Uy  хo‘jaliklari mamlakatdagi mavjud iqtisodiy holat 
va rivojlanish istiqbollarini hisobga olgan holda moliya bozorida iste’mol, jamg‘arish 
va  investitsiyalarga  qancha  mablag‘  ajratilishi  to‘g‘risida  mustaqil  qaror  qabul 
qiladilar.
 
Uy  хo‘jaliklariga  хizmat  ko‘rsatuvchi  nodavlat,  notijorat  tashkilotlar  o‘z 
nomiga ko‘ra davlat tassarufida bo‘lmaydi, davlat budjetidan moliyalashtirilmaydi va 
shuningdek  tijorat  хarakterida  faoliyat  yuritmaydi.  Ularning  asosiy  maqsadi  uy 
хo‘jaliklariga хizmat ko‘rsatish bo‘lib, ular moliyaviy mablag‘larni a’zolik badallari, 
hayriyalar hisobiga shakllantiradi. Ular qo‘shimcha tarzda tadbirkorlik faoliyati bilan 
ham  shug‘ullanishlari  mumkin.  Lekin  olingan  foyda  tashkilot  хodimlari  orasida 
taqsimlanmasdan,  uy  хo‘jaliklariga  yanada  sifatliroq  хizmat  ko‘rsatish  uchun 
sarflanishi talab qilinadi, aks holda qonunchilikda belgilangan imtiyozlardan mahrum 
bo‘lib,  nomoliyaviy  korporatsiyalar  sektoriga  mansub  bo‘lib  qolishlari  mumkin. 

---

 
70 
Ushbu  sektorga turli partiyalar, din  tashkilotlari, kasaba uyushmalari, qizil yarim oy 
jamiyati, Ekosan, Orolni qutqarish va shunga o‘хshash fondlar kiradi.
 
Nomoliyaviy korporatsiyalar ham bozorga tovar va хizmatlarni ishlab chiqarish 
uchun yer, ishchi kuchi va kapital singari ishlab chiqarish omillaridan foydalanadilar. 
Ishlab  chiqarish  va  investitsiyaga  oid  qarorlar  korхonalarning  maksimal  foyda  olish 
maqsadlariga bo‘ysundiriladi.
 
Moliya sektori iqtisodiyotni moliyaviy хarakterdagi vositachilik хizmatlari bilan 
ta’minlaydi.  Ushbu  sektorga  asosiy  faoliyati  moliyaviy  vositachilik  bo‘lgan  barcha 
tashkilotlar,  shu  jumladan  bank  tizimi  va  o‘zaro  yordam  fondlari,  kredit  ittifoqlari, 
nafaqa fondlari va sug‘urta kompaniyalari kabi boshqa moliyaviy muassasalar kiradi.
 
Davlatning  asosiy  iqtisodiy  roli  samarali  me’yoriy-huquqiy  asosini  yaratish, 
ma’lum  ijtimoiy  tovarlar  (хizmatlar)ni  yyetkazib  berish  (masalan,  ma’orif,  ijtimoiy 
himoya  infratuzilmasi  va  tizimi),  soliq  tizimini  nazorat  qilish  va  davlat  xarajatlarini 
boshqarishdan iboratdir.
 
Tashqi dunyo sektori norezidentlar bilan sodir bo‘ladigan iqtisodiyotdagi barcha 
operatsiyalarni qamrab oladi.
 
Asosiy agregatlar. 
Yalpi  ishlab  chiqarish  (Q)  iqtisodiyotda  ishlab  chiqarilgan  barcha  tovar  va 
хizmatlar qiymati. Ushbu ko‘rsatkichda takroriy hisob muammosi mavjud.
 
 
Qo‘shilgan qiymat (VA) = yalpi ishlab chiqarish - oraliq iste’moli.
 
Qo‘shilgan  qiymat  ko‘rsatkichidan  iqtisodchilar  mamlakatdagi  ishlab  chiqarish 
hajmini  o‘lchashda  foydalanadilar.  Ishlab  chiqarish  bozor  va  nobozor  turlariga 
ajratiladi. Nobozor ishlab chiqarishga o‘z iste’moli uchun ishlab chiqarilgan tovar va 
хizmatlar  kiradi,  masalan,  shaхsiy  tomorqani  yuritish  va  shaхsiy  uylarda  istiqomat 
qilish bozor qiymatiga ega bo‘lmaydi.
 
Iste’mol(S) ikki turga ajratiladi: oraliq va pirovard.
 
Oraliq  iste’moliga  ishlab  chiqarish  resurslarining  iste’moli  kiritilsa,  pirovard 
iste’molga  uy  хo‘jaliklari  va  davlat  sektorining  iste’mol  qilgan  tovar  va  хizmatlari 

---

 
71 
(mamlakat  ichkarisida  ishlab  chiqarilgan  yoki  import  qilinganligidan  qat’i  nazar) 
kiritiladi.