Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

6-chizma. Selektiv va intensiv taqsimlash 
Ulgurji  savdo  idoralari  ko‘pincha  tovarlarning  o‘ziga  ega  bo‘lmaganligi 
sababli  tovarlar  bilan  fizik  operatsiyalarni  amalga  oshirmaydilar.  Ularning  asosiy 
vazifasi  iste’molchi  bilan  aloqa  o‘rnatish,  mol  yetkazib  berish,  buyurtmalar 
to‘plash,  ularni  tarqatish,  firma  omborlaridan  tovarlarni  tranzit  yetkazib  berishni 
tashkil etishdan iborat. 
 
3.  Vakil,  tovar  brokerlari,  dallollar  va  boshqa  vositachilar  tovarga  egalik 
qilish huquqiga ega bo‘lmaganliklari sababli ularning qadrsizlanishi, buzilishi bilan 
bog‘liq bo‘lgan zararlarni ko‘rmaydilar. 
Broker  -  savdo  vositachilarining  faol  turi  sanaladi.  Ular  sotuvchi  va 
xaridorlar  bilan  uzoq  muddatli  shartnoma  munosabatlariga  kirmaydilar, vositachi 
rolini  o‘ynagan  holda  vaqtincha  oldi  -  sotdida  qatnashadilar.  Ularning  asosiy 
vazifasi  sotuvchi  va  xaridorlarni  uchrashtirish  va  savdo  aloqalarini  o‘rnatish. 
Mavjud  taxminlar  asosida  xaridorlar  talabiga  mos  keladigan  ma’lumotlarni  taklif 
qilish  brokerlar  faoliyatining  so‘nggi  jarayoni  hisoblanadi.  Broker  ixtisoslashgan 
bozorni  to‘liq  biladi,  ko‘plab  ishbilarmonlar  bilan  aloqaga  kirishadi,  alohida 
vazifalarni  bajaradi.  Shartnoma  tugatilgandan  so‘ng,  unga  yollangan  tomon 
vositachi haqini beradi. 
Ulgurji  savdo  qiluvchi  vakil  mol  yetkazib  beruvchilar  bilan  uzoq  muddatli 
aloqalar o‘rnatadi va ishlab chiqaruvchi firmalarning savdo gumashtalariga (agent) 
mos vazifalarni bajaradi. 
Ular  operatsiyalarni  kafillikka  olib,  shaxs  nomi  va hisobidan savdo - sotiq 
yo‘li  bilan  o‘z  ulushlarini  ajratib  oladilar,  shuningdek  raqobatlashmay,  tovarlar 
chiqaradilar.  Bir  necha  ishlab  chiqaruvchi  firmalarga  xizmat  qilishlari  mumkin. 
Jug‘rofiy nuqtai nazardan, ular unchalik katta bo‘lmagan hududda yoki bir necha 
viloyatlarda  xizmat  ko‘rsatilishlari  mumkin.  Yirik    firmalar  mazkur  tumandagi 
savdo  -  sotiq  imkoniyati  past  bo‘lgan  paytda  ulgurji  savdo  qiluvchi  vakillar 
xizmatidan  foydalanadilar.  O‘rta  va  kichik  sanoat  firmalari  esa  bunday  turdagi 
vositachilarga  mazkur  hududda  ularning  savdosi  hajmi  yetarli  darajada  yuqori 
emas  va  shaxsiy  savdo  vakiliga  ega  bo‘lishdan  manfaatdor  bo‘lmaganida 
murojaat  qiladi.  O‘rta  sanoat  korxonalari  endi  vakilga  hududda  barcha 
mahsulotlarni sotish huquqini beradilar. Bunday hollarda vakillar muzokaralar olib 
borilayotgan  paytda  ba’zi  huquqlarga  ega  bo‘ladilar.  Ishlab  chiqarish  vositalari 
bozorining  ulgurji  savdo  qiluvchi  vakillari,  asosan,  elektrotovar,  asbob  -  uskuna 
va mashinalar bilan savdo qiladilar. 
Tarmoq  haqi  va  uning  mahsulotlari  to‘g‘risida  mufassal  bilimlarga  ega 
bo‘lganliklari  sababli,  ulgurji  savdo qiluvchi vakillar yuqori natijalarga erishadilar. 
Ularning  mehnatlariga  vositachi  haqi,  asosan,  haq  to‘lanishi  ular  ko‘rsatadigan 
xizmatlar  ishlab  chiqaruvchi  firmalar  uchun  foydali  hisoblanadi.    Ulgurji  savdo 
qiluvchi  vakilning  asosiy  vazifasi  -  savdo-sotiqni  vaqtida ta’minlash, manfaatdor 

---

 
47 
tomonlarga  talab  va  taklif  to‘g‘risidagi  ma’lumotlarni  berish.  Vaqtning  o‘zi  esa 
tovarning  so‘nggi  qiymati  o‘rnatilishiga  ta’sir  qilmaydi.  Yuqorida  qayd  etib 
o‘tilganlardan  ko‘rinib  turibdiki,  ularning    vazifalari  ko‘p  jihatdan  brokerlar 
vazifalari bilan o‘xshash ekan. Farqi shundaki, vakil brokerdan farqli ravishda o‘z 
mijozlari  bilan  aloqalar  o‘rnatadi,  ishlab  chiqarish  vositalari  bozorida  ish  olib 
boradi  va  ba’zilari  jamlash  vazifasini  ham  o‘z  zimmasiga  olib,  mol  yetkazib 
berilishini  ta’minlaydi.  Bundan  tashqari  ulgurji  savdo  qiluvchi  vakillar  asosan 
iste’molchilar  bilan  o‘rnatilgan  aloqalar  natijasida  mahsulotlarning  yangi  turlarini 
(juda  tez)  sotadilar.  Yangi  tovarlar  bozorini  rivojlantirish  bo‘yicha  ko‘rsatadigan 
xizmatlari  uchun  vositachilar  yuqori  darajada  dallollik  haqi  oladilar.  (Savdo 
hajmining 10 - 15 %). 
 
Vakillarda,  odatda  realizatsiya  qilinishi  zarur  bo‘lgan  tovarlar  mavjud 
bo‘ladi,  ular  tovarlarni  o‘z  nomlaridan,  lekin tovar egasining hisobidan sotadilar. 
Vakillar nazoratda, qabul qilish omborlariga egadirlar, tovarlarni saqlash va sotish 
ham ularning ixtiyoridadir. O‘z javobgarliklari ostida xaridorlarga kredit beradilar, 
bozor  haqidagi  ma’lumotlar,  tovarlarni  tashishda  yordam  ko‘rsatish,  xomashyo 
sifati ustidan nazorat singari qo‘shimcha xizmatlarni taklif qiladilar.