O’UM2020-Biznes rejalashtirish O. A. Amanov O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

8.5 – jadval. 
Sotish hajmi prognozi. 
Bozorlar va 
solishtiriladigan 
ko’rsatkichlar 
Yillar 
Umumiy 
sotuv 
1 
Kvartallar 
“A”  bozorida  sotilgan 
mahsulot 
 
Birlik mahsulot bahosi 
 
Jami sotuv 
 
“B”  bozorida  sotilgan 
mahsulot 
 

---

Muallif - O.A.Amanov 
 
Birlik mahsulot bahosi 
 
Jami sotuv 
 
Umumiy sotuv hajmi 
 
 
8.2. Mahsulotga narx belgilash 
 
Narx  marketing  imkoniyatlari  va  muammolari  bozor  va  raqobat  tipiga  qarab 
o’zgarib  boradi.  Umuman,  asosan  narxlarni  o’zgartirish  yo’li  bilan  talabga  ta’sir 
ko’rsatish  raqobatning  narx  bilan  boliq  usullarini  yaratadi.  Narx  bilan  boliq 
bo’lmagan  raqobat  usullarida  firmalar  o’z  mahsulotining  o’ziga  xos  xislatlariga  zo’r 
beradi,  mahsulot  sotish,  tovarlar  harakati,  reklama,  mahsulotni  joylash,  servis  kabi 
marketing qismlariga katta e’tibor beradi. Yuqori narxlar belgilashda bozorda yaxshi 
va  noyob  tovari  yoki  xizmati  bilan  shuhrat  qozongan  firmalar  o’z  mavqeyidan 
foydalanadi.  Mahsulotga  narx  qo’yishga  raqobat  tazyiqi  muhim  ta’sir  ko’rsatadi. 
Korxonalar o’z raqiblari tovarlarining  narxi  va sifatini o’rganadi, o’z  mahsulotlariga 
o’xshash  mahsulotlarining  qiyosiy  tahlilini  o’tkazadi,  har  bir  tovar  haqida  xaridor 
fikrini tadqiq etadi. 
Olingan  ma’lumotlar  xususiy  narx  belgilashda  o’z  tovari  uchun  raqiblar 
taklifiga  nisbatan  andoza  olinadigan  tayanch  nuqta  bo’lib  xizmat  qiladi.  Shunday 
qilib,  raqobatli  narx  belgilash  istaklar  qondirilishining  muqobil  vositasi  tarzida 
narxlarni tenglashtiradi. 
Narx  belgilash  usullari.  Firma  talab  chizmasi  (grafigi)ga  asoslanib, 
xarajatlarning  hisobiy  miqdorini  belgilab,  raqiblar  narxlarini  o’rganib,  o’z 
mahsulotiga  narx  belgilashga  kirishadi.  Bunda  narx  belgilashning  turli  usullaridan 
foydalanish mumkin. 
Narxni  formulalarda  belgilash.  Ko’pgina  korxonalar  mahsulot  sotish  narxini 
aniqlashda sodda formulalardan foydalanadi. Bunday formulalar yalpi olganda ishlab 
chiqarish  xarajatlarining  jami  bandlariga  yoki  bu  bandlarning  ayrim  qismlariga 
alohida  ma’no  beradi.  Ular  oyat  oddiy  bo’lishi  mumkin.  Masalan,  bir  firma  ishlab 
chiqarishni  tashkil  etish  masalalarida  o’z  xodimlariga  kundalik  to’lanadigan  ish 
haqini belgilab, uni uchga ko’paytirdi. Shunday qilib, uning 1/3 qismi maslahatchilar 
ish  haqini  qo’lashga,  yana  bir  qismi  —  qo’shimcha  xarajatlarga  ketadi,  uchinchi 
qismi  foyda  tarzida  yonga  qoladi.  Ishlab  chiqarish  to’liq  xarajatlarining  barcha 
bandlari murakkab formulalarda yaxshiroq hisobga olinadi. Firmalar narx belgilashda 
formulalardan  foydalanib,  o’zlarining  noyob  yondashuvlarini  ishlab  chiqadi,  ammo 
bu sohada  ham o’ziga  yarasha qiyinchiliklar bor.  Formulalarga ko’ra  narx belgilash, 
narx  belgilashning  boshqa  jami  usullari  kabi,  birinchi  navbatda  e’tiborni  foydaga 
qaratadi,  talabni  hisobga  olmaydi,  ya’ni  bozor  shu  mahsulotga  belgilangan  narxni 
to’laydimi?—  buni  u  inobatga  olmaydi,  shuningdek  narxni  pasaytirishga  qaratilgan 
raqiblik harakatlarini ham hisobga olmaydi. 
"O’rtacha  xarajatlar  plyus  foyda"  prinsipi  bo’yicha  narx  belgilash  tovarning 
tannarxiga  muayyan  ustama  qo’yishdan  iborat  bo’lib,  narx  belgilashning  eng  oddiy 
usuli  hisoblanadi.  Sotuvchilar  xaridorlar  oldida  ular  qo’ygan  narx  tannarx  bilan 
sarflangan kapitaldan olinishi lozim bo’lgan adolatli foyda normasi yig’indisiga teng 

---