Техник конструкциялаш ва моделлаш

Sun’iy gazlar.  
Sun’iy yonuvchi gazlar ishlab chiqarish usuliga qarab ikki asosiy guruhga bo‘linadi:  
1)  yuqori  haroratli  (1000°S  gacha)  va  o‘rtacha  haroratli  (600°S  gacha)  bo‘lib,  qattiq 
yoki suyuq organik yoqilg‘ini kislorodsiz qayta ishlov natijasida olinadi.  
2)  qattiq  yoqilg‘idan  qoldiqsiz  ishlov  berish  natijasida  ajratib  olish  yo‘li  bilan  hosil 
bo‘ladigan gaz.  
Birinchi  guruxga  kiruvchi  gazlar  —  koksli,  torfli  (slanseviy)  gazlar  bo‘lib,  tsrmik 
pechlarda  qattiq  yoki  suyuq  yoqilg‘ini  havfsiz  qizdirish  natijasida  olinadi.  Bunday  holatda, 
ya’ni  yonuvchi  gazlarni  termokimyoviy  ajratishda,  manbaviy  yoqilg‘idan  tashqari  koks, 
toshko‘mir, bitum eritmasi, benzin, kerosin va h.k. lardan ham katta miqdorda yonuvchi su’niy 
gazlar ajralib chiqadi.  
Masalan: bir tonna toshko‘mirni qayta ishlaganda 300— 350 kub.metr. kokisli yonuvchi 
gaz  olish  mumkin,  bir  tonna  slanetsdan  esa  350—400  kub  metr.  Slanetsli  yonuvchi  gaz  olish 
mumkin. Su’niy gazlar yonganda undan ajralib chiqadigan issiklik miqdori Qyon.pastq 16000-
18000 kJ/kub. metrni tashkil etadi va uning zichligi rq0,45÷0,5 kg/kub. metrga teng bo‘ladi.  
Gazlashtirish,  ya’ni  su’niy  gaz  hosil  qilish  uchun  yoqilg‘iga  qayta  ishlov  berib, 
termokimyoviy ajratish usuli qo‘llaniladi. Buning natijasida yoqilg‘idan uglerod, kislorod, suv 
bug‘i  ajralib  chiqib,  yonuvchi  gazlar  paydo  bo‘ladi.  Gazlashtirishning  mahsuli  bu  yonuvchi 
gaz, kul va qurimdir.  
Yoqilg‘idan yonuvchi gaz ajratib oluvchi uskunaga gaz generatori deb aytiladi, bunday 
usul bilan olingan gazlarga generatorli gaz deb aytiladi. Su’niy gazlar asosan yirik metallurgiya 
sanoati  mavjud  bo‘lgan  hududlarda,  metallarni  erituvchi,  shisha  erituvchi,  yirik  quvvatli 
pechlar mavjud bo‘lgan korxonalardan ko‘proq olinadi va ishlatiladi. Su’niy gazlarning asosiy 
kamchiliklari,  ularning  o‘ta  zaharliligi  va  ajralib  chiqqan  issiqligining  past  miqdorda 
ekanligidir.  Mamlakatimizda  sun’iy  gaz  ishlab  chiqarish  keyingi  paytlarda  tugatilgan  bo‘lib 
undan foydalanish tejamli emas.  

---

72 
 
Markaziy  Osiyo  davlatlaridan  qazib  olinayotgan  tabiiy  gazlarning  tarkibi,  xossalari 
vaxususiyatlari  haqida  ma’lumotlar  keltirilgan.  Markaziy  Osiyo  davlatlari  hududlaridan  qazib 
olinayotgan gazlarning yonuvida, ulardan ajralib chiqayotgan past miqdordagi yonuv issikutigi 
3400041000  kJ/m3ga  tengdir.  Neft  bilan  birgalikda  olinayotgan  «hamroh»  gazlarning  yonuv 
issiqligi esa 38000 kJ/m3 dan 63000 kJ/m3 ni tashkil etadi.  
Gaz,  neft  mahsulotlarini  qayta  ishlovchi  zavodlarda  «hamroh»  gazlardan  qayta  ishlov 
natijasida  gazli  benzin,  propan,  butanlar  olinadi.  Propan  butan  aralashmalaridan  suyultirilgan 
uglerovorodli  gaz  (SUG)  ko‘rinishdagi  gaz  yoqilg‘isi  olinib,  bu  yoqilg‘idan  shaxar,  qo‘rg‘on 
gaz ta’minoti uchun yonuvchi gaz sifatida keng miqyosda foydaniladi.