Yem-xashak yetishtirish agronomiya asoslari

0 ‘SIMLIKLARNING  VEGETATIV A’ZOLARI  VA  ULARDA 
UCMRAYDIGAN SHAKL 0 ‘ZGARISHLAR (METAMORFOZ)
Vegetativ organ lotincha «vegetation»  so‘zidan olingan bo‘lib,  o ‘sish, 
rivojlanish  degan  m a’noni  bildiradi.  U   o ‘simlikning  ildiz  poyasi  bargi 
vegetativ  organ  hisoblanadi.
0 ‘simliklarning  ildizlarida  zaxira  moddalar  to ‘planadi,  shuningdek, 
ildiz vegetativ organi  bo‘lib ham xizmat qiladi,  ildiz qand lavlagi,  sabzi, 
sholg‘om, rediska kabi o ‘simliklarda oziq moddalar jam g'aradigan organ 
hisoblanadi.  Siren,  zirk  yerqalam pir  o ‘sim liklari  ildiz  vositasida 
k o ‘payish  xususiyatiga  ega,  ko'pch ilik  gulli  o ‘simliklar  ildizlarida, 
tuproqda yashovchi mikroorganizmlar,  bakteriyalar, zamburug‘lar birga 
hayot kechirib,  m odda  almashuvida  qatnashadi.  Mikoriza  deb,  yuksak 
o'simlik  o ‘z  ildizi  vositasida  zam burug'lar  bilan  birga  hayot  kechirishi 
tuchuniladi.  Zamburug*  mitselliy  ildizni  tashqi  tomondan  o ‘rab   turib, 
o ‘ziga xos qoplam ani hosil qiladi,  tuproqdan suv va unda erigan mineral 
m oddalami  o ‘simlikka  olib  beradi.  Yuksak 
0‘simlik  esa  zamburug*ga 
organik  m odd alam i  berib  turadi.  T uganaklar  dukkakdoshlar  oilasi 
vakillarining  «Rhizobium»  bakteriyasi  bilan  simbioz  yashashi  asosida 
vujudga  keladi.  Ildiz  hujayralaridagi  bu  bakteriyalar  atmosfera  azotini 
o ‘zlashtiradi. N atijada bu hujayralar yiriklashib tuganaklarni hosil qiladi. 
Ildizning  tu p ro q d a  tarqalishiga  q arab   yuzada joylashgan,  chuqurda 
joylashgan  g u ru h la rg a   ajra tish   m um kin.  A .P.  M odestav  fik rich a, 
m a k k ajo 'x o ri,  b u g 'd o y ,  suli  kabi  o 'sim lik lar  ildizlari  200-250  sm, 
kungaboqar  va  lavlagi  ildizlari  270-280  sm,  beda  10-15  m  yantoqda 
undan  chuqurroqda joylashgan.  Bir  tup  kuzgi  bug'doy  ildizi  uzunligi 
600 km, yon va ildiz tukchalari bilan birgalikda  10000 km uzunlikni,  200 
m2  yuzani  tashkil  qiladi.  Ildizning  chuqurlikda joylashish  xususiyatini 
o ‘sim likka  ag ro te x n ik   ishlov  b erishda  n azard a  tutish  lozim .  Ildiz 
sistemasini  klassifikatsiya  qilishda  uning  kelib  chiqishi,  shoxlanish  va 
morfologik  tuzilishi  nazarda  tutiladi.  Kelib  chiqishiga  k o 'ra  ildizlar  3 
guruhga  bo'linadi:  1.  Asosiy  ildiz.  2.  Yon  ildiz.  3.  Qo'shimcha  ildiz.
Asosiy ildiz  gulli o'simliklar urug'idagi murtak ildizchasining rivojlanishidan 
hosil  bo‘ladi  va  vertikal  holda  yo'nalib  tuproqqa  chuqur kirib  boradi.  Bir 
pallali o'simliklarda asosiy ildiz  yaxshi o'smaydi va tez nobud bo'ladi.
Yon  ildizlar  asosiy va  qo'shimcha  ildizlardan  ko'payadi.  Tuproqning 
yuqori  q a tla m id a   n am g arch ilik n in g   kam ayishi  bilan  yon  ild izlar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tu p ro q ning  ostki  qismiga  kirib  boradi.  Yon  ildizlar  o ‘z  navbatida 
shoxlanib  birinchi  tartib  ildizni  chiqaradi,  bu ildiz  esa  ikkilamchi  ildizni 
chiqaradi  va  hokazo.  Asosiy,  yon  va  qo‘shimcha  ildizlar  o ‘simlikning 
ildiz  sistemasini  hosil  qiladi.  Tuzilishiga  ko'ra  o ‘q  va  popuk  ildizlar 
bo‘ladi,  o ‘q  ildiz  ikki  pallali 
0‘simliklar uchun  xos  bo‘lib,  bunda  asosiy 
ildiz  yaxshi  rivojlangan  b o ‘ladi.  Popuk  ildizda  asosiy  ildiz  yaxshi 
rivojlanmaydi,  uning  o'm iga  yon  ildizlar  taraqqiy  etgan.
Ildiz tiplarini aniqlashda uning suv va unda erigan mineral moddalarni 
qayerdan olishi nazarda tutiladi.  Shuning uchun quyidagi tiplari mavjud:
1)  yerosti ildizlar;  2) suv ildizlar;  3) havo ildizlar;  4) gaustoriya so‘ruvchi 
ildizlar. 70 foizdan ortiq 
0‘simliklar yerosti ildizlami hosil qiladi.  Bunday 
ildizlar  asosan  tuproqda joylashgan  bo'ladi.  Suv  ildizlari  suv  qatlamida 
joylashib,  hech  qachon  suv  tagiga  yetib  bormaydi.  M asalan,  reyaska, 
lyagushatnik  va  hokazo.
H avo  ildizlari  havoda  joylashgan  bo'lib,  atm osferadagi  namlikni 
o'zlashtiradi.  Bunday ildizlar  nam  tropik o'rm onlarda  yashovchi epefit 
o'simliklarda  kuzatiladi.  Gaustoriya  so'rg'ich ildizlar parazit  o'simliklar 
zarpechak va  shumg'iya  o'simliklari  uchun xosdir.
Qo'shimcha  ildizlar.  Ko'pchilik o'simliklarda  asosiy  ildizdan tashqari 
qo'shimcha ildizlar ham bo'ladi.  Qo'shimcha ildizlar  tuzilish va vazifasi 
jih atd an  asosiy  va  yon  ildizlarga  o'xshash  bo'ladi.  Deyarli  barcha 
o'simliklarda qo'shimcha ildizlar endogen yo'l bilan, perisikldan  qariroq 
poyalarda  esa  ikkilamchi  floemadan  rivojlanadi.  Bu  ildizlar  asosiy  va 
yon  ildizlardan  emas,  balki  poyadan,  hattoki  bargdan  hosil  bo'ladi. 
M a ’lumki,  nam  tuproqqa  tegib  turgan  novdasi  yoki  poyasi  darhol 
qo'shimcha ildizlar chiqaradi.  Begoniya, binafsha, briofillium o'simliklari 
esa hatto bargidan ham ildiz chiqaradi. Ularni bargidan ham ko'paytirish 
mumkin.  Bir pallali o'simliklarda asosiy ildizlar taraqqiy etmaydi, chunki 
urug'dan  unib  chiqqan,  ingichka  1-4  gacha  o'sim likni  to 'liq   qondira 
olmaydi.  Shuning uchun  poyada  ko'plab qo'shim cha  ildiz  hosil  qiladi. 
G'allasimon  o'simliklar  tuplanish  oldidan  yer  yuziga  yaqin joylashgan. 
Poyasining  b o 'g 'in id a n   qo'shim cha  ildizlar  chiqara  boshlaydi.  Bu 
qo'shimcha  ildizlar  yaxshi  taraqqiy  etgandan  so'ng  asosiy  ildiz  nobud 
bo'ladi.  Ba’zi  bir  k o 'p   yillik  o'sim liklar  yon  ildizlarda  qo'shim cha 
kurtaklar hosil qilish qobiliyatiga ega bo'lib, keyinchalik bu kurtaklardan 
ildiz  bachkilari  deb  ataladigan  yangi  yer  ustki  poyalar  o'sib  chiqishi 
mumkin.  Bunday bachki chiqaruvchi  ildizlar olma, gilos, akatsiya, terak
17
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hamda buta o ‘simliklarida bo'ladi.  Shuningdek, kakra, qizilmiya, pechak 
kabi o ‘simliklar ham ildizidan bachkilaydi. Shunday o'simliklar bor yerni 
diskalab  qirqib  haydalsa,  qirqilgan  ildizlarning  bir  bo'lagidan  kurtak 
hosil  b o 'la d i.  Q ishlo q   x o 'ja lig id a   ayrim   m a d an iy   o 's im lik la rn i 
ko'paytirishda  shunday  usullardan  foydalaniladi.  Ildiz  metamorfoziga 
ildizm evalar  kiradi  (sabzi,  turp,  sholg'om,  lavlagi).  Ildizmevalar  uch 
qism dan  -   bosh,  b o 'y in   va  haqiqiy  ildiz  qism idan  ib o rat  bo'ladi. 
Ildizmeva  bosh  qismi  poyadan  shakllangan  bo'lib,  ildizning  eng  yuqori 
qismini  tashkil  etadi.  U nda  to 'p   barglar joylashgan,  bu  qismdan  keyin 
boshlanuvchi  ildizmeva  bo 'g 'zid a  barglar  ham  yon  ildizlar  ham   yo'q. 
Eng  quyida  ildizmevaning  asl  ildiz  qismi  rivojlangan  bo'lib,  unda  yon 
ildizlar  va  tukchalar  bor.  B a’zan  ildiz  tuganaklari  ham  uchrab  turadi. 
Ular yon va qo'shim cha ildizlarda  shoxlanib jam g'arm a oziq moddalami 
saqlashga  xizm at  qiladi.  M asalan,  kartoshkagul,  b atat,  orxeidey  va 
boshqalar.  Ildiz  tuganagidagi  kurtaklardan  foydalanib  bu  o'simliklarni 
vegetativ  ko'paytirish  mumkin.  M akkajo'xori  poyasining  birinchi  va 
ikkinchi bo'g'im larida tayanch vazifasini bajaruvchi  qo'shimcha ildizlar 
hosil  bo'ladi.  Bunday  ildizlar  tropik  mamlakatlar  dengiz  qirg'oqlarida 
o'suvchi o'simliklarda ham  rivojlanadi va o'simliklarni  dengiz to'lqinlari 
t a ’siridan  qulab  tushm asligini  t a ’minlaydi.  Ayrim   liana  o'sim liklar 
poyasidan  maxsus  qo'shim cha  so'rg'ich  ildizlar  hosil  bo'ladi,  so'rg'ich 
ildizlar  vositasida  bunday  o'sim liklar  tik  (vertikal)  yuzalarga  yopishib 
o'sish  imkoniyatiga ega.  Tropik o'rm onlarda eplifit  o'simliklarda havo 
ildizlari  hosil  b o 'lib ,  ular  y o g 'in   yoki  suv,  havodagi  suv  bug'larni 
o'zlashtiradi.  H avo  ildizlari  botqoq  o'sim liklarga  xos.  U  tuproqdan 
yuqoriga  o'sib ,  o'sim likni  kislorod  bilan  ta ’m inlashga  xizmat  qiladi 
(botqoq  sarvisi).
N ovda  odatda,  havo  orqali  oziqlanishni  amalga  oshiruvchi  asosiy 
organ  -   vegetativ  novdada  quyidagi  qismlami  ajratishi  mumkin:  poya, 
barglar,  bo'g'im lar,  bo'g'im   oraliqlari va kurtaklar.
K urtaklar -  m urtak holdagi novdalar hisoblanib ular uzoq vaqt o'sish 
va shoxlanishi natijasida  novdalar tizimini hosil qiladi.  Novdadagi barglar 
muhim vazifani,  ya’ni fotosintezni amalga oshiradi.  Organlami biriktirib 
turuvchi  poya  m exanik  o 'tk a z ish i  va  b a ’zan  g'am lovchi  vazifasini 
bajaradi.  N ovdani  ildizdan  ajratib   turuvchi  m uhim   xususiyat  uning 
barglar  bilan  qoplanishi  ham da  bo'g'im larga  ega  bo'lishidir.  Poyaning 
uchki  qismidagi  kurtak  uchki  kurtak,  barg qo'ltiqlarida  yon  kurtaklar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

joylashadi.  Poya va barg boshlang‘ichiga ega bo‘lgan kurtaklar vegetativ, 
boshlang‘ich  holdagi  gul  yoki  to ‘pgulga  ega  b o 'lsa  generativ  kurtak 
deyiladi.  B a’zan  ara lash   k u rta k la r  ham   u ch ray d i.  U chki  va  yon 
kurtaklarning  yozilishi  natijasida  novdaning  bo'yiga  o ‘sishi  va  yon 
novdalaming hosil bo‘lishi kuzatiladi. Qo‘shimcha kurtaklar ham muhim 
biologik ahamiyatga ega bo‘lib, ular ildiz, poya va barglarda hosil bo‘ladi. 
Qo‘shimcha  kurtaklar  yordamida  o‘simliklaming  vegetativ  ko'payishi 
amalga oshadi.  Novdalar tik,  yotiq, chirmashib, yer bag‘irlab va boshqa 
yo‘nalishlarda o ‘sishi mumkin.  Shoxlanishning 4 ta turi ajratilib,  ulaming 
ayrisim on  turi  qadim gi  va  sporali  yuksak  o ‘sim liklarda  uchraydi.