Avтomaтikaning тeхnik vosiтalari

 
 
 
 

---

 
94 
5.2.  Тopshirish  va taqqoslash elementlari 
Bundan  oldingi  bo‘limlarda  turli  tipdagi  va  har  hil  ishlarga  mo‘ljallangan 
datchiklar  ko‘rib  chiqildi.  Shunda  bu  datchiklar  rostlanuvchi  miqdorni  o‘lchash 
uchun, qaysi ob‘ektda ishlatilishidan qat‘iy nazar alohida olib ko‘rildi.  
Shuni qayd qilish kerakki, yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik 
o‘zgartkichlarning  hillari  juda  ko‘p,  jumladan  elektrolitik,  magnitostriksion, 
elektrokinetik,  polyarografik  va  boshqa  o‘zgartkichlar  ko‘rib  chiqilmadi.  Bular 
maxsus adabiyotlarda yoritilgan. 
Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan 
kattaliklarni  topshirilgan  satxda;  yoki  kattaliklarni  topshirilgan  funksiya  bo‘yicha 
o‘zgartirish yoki kirish signali o‘zgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish  
uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qo‘llanadi. 
Тopshirish  vositasi  (zadatchik)  -  boshqarilayotgan  kattalikni  topshirilgan 
belgiga o‘rnatish uchun xizmat qiladi. 
Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy 
sinfga:  analogli  va  raqamli  qurilmalarga  bo‘linadi.  Analogli  qurilmalar  o‘z 
navbatida,  uzluksiz  va  diskret  topshiruvchi  qurilmalarga  ajraladi.  Diskretlik  vaqt 
bo‘yicha  xam,  ishlab  chiqiladigan  signalning  qiymati  bo‘yicha  ham  bo‘lishi 
mumkin. Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi. 
Bundan  tashqari,  topshiruvchi  qurilmalar  ishlab  chiqiladigan  signallar 
energiyasining  turiga  qarab  ham  farqlanadi.  Elektrik,  pnevmatik,  gidravlik  va 
mexanikaviy  (kuchishlar  yoki  kuch  tarzida)  signallar  ishlab  chiqaruvchi 
topshiruvchi qurilmalar ishlatilmoqda. 
Rostlagich  tomonidan  realizatsiya  qilinishi  lozim  bo‘lgan  programma  yoki 
topshirilgan  funksional  bog‘lanish  turlicha  olinishi  mumkin.  Masalan,  uzluksiz 
ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda ko‘pincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va 
rostlanuvchi),  funksional  potensiometrlar,  qog‘ozga  yozilgan  diagramma  va 
richagli  mexanizmlar  ishlatiladi.  Diskret  ishlaydigan  topshiruvchi  qurilmalarda 
programma  elitgich  sifatida  ko‘p  zanjirli  almashlab  ulagichlar,  perfokartalar, 
magnitli plyonkalar, kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda. 

---

 
95 
Barcha  tipdagi  topshiruvchi  qurilmalarni  ko‘rib  chiqish  qiyin.  Misol 
tariqasida  qator  elektrik  programma  tashigichlarini  va  funksional  bog‘lanishlarni 
ko‘rib chiqamiz. 5.2-rasmda turli funksional o‘zgartkichlar ko‘rsatilgan. 
 
 
5.2-rasm. Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari va 
xarakteristikalari 
 
Amalda  yassi  karkasli  profilli  potensiometrlar  va  seksiyalari  bo‘yicha 
shuntlangan  potensiometrlar  keng  ko‘lamda  ishlatilmoqda.  Seksiyalari  bo‘yicha 
shuntlangan  potensiometrlarda  yumaloq  karkaslarga  joylashtirilgan  o‘ramlardan 
simlarning  uchlari  chiqariladi.  Karkaslarning  kesimi  yassi  (balandligining 
qalinligiga nisbati juda katta) yoki yumaloq bo‘lishi mumkin. Potensiometrlarning 
cho‘tkalari turli burchakka burilishi mumkin. 
Тopshirilgan bog‘lanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini 
aniqlovchi 
  burchakka  bog‘liqligini  ta‘minlash  uchun  karkasning  uzunligi  l 
quyidagi ifoda bo‘yicha hisoblanadi: 
                                              l    d 
   dr 
l= ---- .---- . ----- - (b+2d),  (5.1) 
b 
a 
v 
g 

---

 
96 
                                              D    R       d  
 
bu yerda D — potensiometr karkasining diametri; 
-- polzunchanipg burilish burchagi;