Farmon Ergashovich Nurboeyv, Shahlo Shavkatovna Tillоeva, Dilbar Baxriddinovna Raxmatova

Asab tizimining funksional kasalliklari 
 

---

166 
 
 
 
Bayza yoki huda (temir qalpoq) kasalligi 
Bu xil bosh og’irig’ining «temir qalpoq» deb atalishi boshning hamma 
qismini  o’rab  olganligidandir.  Bu  butun  boshni  o’rab  oluvchi,  turg’un  va 
uzoq vaqt cho’ziladigan bosh og’rig’i bo’lib, u har vaqt arzimagan bir sabab 
bilan qo’zg’alishi mumkin. Kasallikni harakat qilish, ichkilik ichish yoki gaz 
paydo  qiluvchi  maxsulotlarni  yeyish  ko’zg’atishi  mumkin.  Ba`zan  kasallik 
kuchli tovush, ba`zan o’rtacha tovushdan ham qo’zg’aladi, shuning uchun bu 
kasallik bilan og’rigan bemorlar qattiq tovushni, yorug’likni va odamlar bilan 
aralashishni yoqtirmay qoladi. Bemor  yolg’iz qolishni, qorong’ulik, tinchlik 
va chalqancha yotishni yaxshi ko’radi. 
Kasallik  klinikasi  juda  kuchli  bo’lib,  go’yoki  boshga  bolg’a 
urilayotgandek  yoki  boshi  bir  tomonga  tortilayotgandek,  yorilayotgandek 
bo’lib tuyuladi va og’riq ko’z taglarigacha boradi. 
Jolinus  bu  kasallikning  etiologiyasi  miyaning  kuchsizligi  yoki  miya 
sezgisining kuchliligi, deb ko’rsatadi. U kasallikni keltirib chiqaruvchi asosiy 
sabab  qilib,  organizmda  yetilmagan  xilt  yoki    issiq  va  sovuq  shishlarni 
ko’rsatadi. Bu bosh og’rig’i, ko’pincha savdo, safro moddasi hosil qiluvchi 
shishlardan  vujudga  keladi.  Shish,  ko’pincha  miya  pardasining  o’rtasida 
bo’lib,  yo  bosh  kosa  suyagining  sirtida  yoki  ichkarisida  bo’ladi.  Bosh 

---

167 
 
og’rig’ining sababi shish yoki boshqa narsa bu bosh kosasi ichidagi pardada 
bo’lsa, kasal og’riqni ko’ziga cho’zilib borayotganini sezadi, chunki u parda 
kovak asablarni o’raydi va uning bir bo’lagigacha boradi. Agar sabab sirtqi 
pardada bo’lsa, boshga qo’l tegishi bilanoq og’riq seziladi  va kasal boshiga 
qattiqroq tegishni yoqtirmaydi. 
Bu bosh og’rig’i, ko’pincha, ilgari bo’lib o’tgan kasalliklar natijasida 
ham  paydo  bo’ladi:  u  kasalliklar  sababli  miya  moddasi  va  uning  ichki 
pardalari kuchsizlangan bo’ladi, natijada har qanday ta`sirotdan  qo’zg’alishi 
mumkin.  Ayrim  ma`lumotlarga  qaraganda,  boshni  sirtqi  va  ichki  tomondan 
o’rab turadigan og’riqni garchi uning sababi, me`dadagi yoki boshdagi turli 
patologik jarayonlar bo’lsa xam, bu kasallik  temir qalpoq deb nomlangan. 
Davolash.  Kasallikning  sababi    qon  ko’pligi  bo’lsa,  tomirdan  qon 
olinadi. 
Burishtiruvchi  xossaga  ega  bo’lgan  erituvchi  va  qizdiruvchi  yengil 
dorilar solib tayyorlangan suvlarni kasal boshiga surtiladi. 
Masalan: qora chayir guli, bobuna, yalpiz. Asta-sekin kuchli dorilarni 
ishlatishga  o’tib  o’ziga  mos  keladigan  dorilar  bilan  bo’shatish,  bundan 
tashqari,  xab  dorisini  mastaki  bilan  qo’shib  iste`mol  qilish  juda  foydali 
tadbirlardan  biri  hisoblanadi.  Buni  har  uch  kunda  1  marta    iste`mol  qilib 
turiladi.  Bo’shatishdan  keyin  miyani
 
va  uning  pardalarini  quvvatlovchi 
dorilar  beriladi.  Mushkianbardan  tayyorlanadigan  hidli  dorilar  shular 
jumlasidandir,  bularga yana kofur ham aralashtiriladi. 
Kasalning boshiga, doimo issiq va  uvishtiruvchi   quyuq   surtmalarni   
surtib  turish  kerak.    Kasallik  belgilari    pasaysa,  ularni  hammomga  tushirib, 
kuchli  tarqatuvchi  quyuq  surtmalardan    foydalaniladi.  Agar  bosh  og’rig’i 
boshlanish davrida bo’lsa moddalarning issiqligi ma`lum bo’lsa, kasalga bir 
necha kun ketma-ket bodom yog’i bilan xiyorshanbar mag’zi ichiriladi. 

---

168 
 
Bemorlarning  burniga  mo’miyo  bilan  binafsha  yog’ini  yuborish  ham 
foyda qiladi. 
Agar «temir qalpoq» uzoqqa cho’zilsa, u issiq sababdan paydo bo’lgan 
bo’lsa  ham  sovuq  mizojga  aylanishi  mumkin.  Uzoqqa  cho’zilgan  «temir 
qalpoq»ni  kuchli  tarqatuvchi  va  qizdiruvchi  dorilardan  boshqasi    ketkiza 
olmaydi. Ayrim hollarda bosh og’rig’iga uchraganlarga «yulduz kulchalari»,   
mushk dorisi va shunga o’xshashlarni burunga yuborish ham foyda qiladi.  
«Temir  qalpoq»  bosh  og’rig’ida  isituvchi  kompresslar,  arteriyalardan 
qon  olish  va  ularni  kesish  hamda  peshona  tomiridan  qon  olish  davolash 
choralariga  kiradi.  Ovqatlanish  tadbiri  esa  gaz  paydo  qilmaydigan 
mahsulotlardan iborat bo’lishi kerak, masalan, ular shirin bodom yog’i bilan 
yasmik yeyishlari va shuningdek, sabzavotlar sho’rvasi ovqatlanish tartibida 
bo’lish kerak. Sovuq mizojli kishilarga ham o’shanday ovqat beriladi. 
Asosiy  surtuvchi  dorilar:  Afyun,  daraxt  yelimi,  za`faron  va  arab  yelimidan 
tayyorlanadi.  Bemorga  qo’l-oyoqlarning  uvishishi  kuzatilsa,  dori  chakkaga 
va qo’l-oyoqlarga surtiladi.