‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi y. Masharipov sport psixologiyasi

mashg'ulotlarida  ularning  qaysi  turlaridan foydalansa  bo'ladi?
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Sport  boshqa  faoliyat  turlaridan  o 'z subyekti  his-tuyg'ularining o 'ta  
junbushga  kelishi  va  kuchli  hayajonlanishi  bilan  farqlanadi.  Sportdagi 
bellashuvlar,  olishuvlar,  ularda  faqat  kuchli  t a ’sirlanishni  vujudga 
keltiribgina  qolm asdan,  m usobaqada  ishtirok  etayotgan  ju d a  k o 'p  
qatnashuvchilarda,  jum lad an ,  tom oshabinlarda  ham   hayajonlanish, 
xursandlik  va  xafa  bo'lish  kabi  his-tuyg'ularni  vujudga  keltiradi.  Turli 
xil sport  musobaqalari  millionlab kishilarni  o'ziga jalb qila oladi  ham da 
kishilarda  mavjud bo'lgan eng yuksak  his-tuyg'ularni  uyg'otib yuboradi.
Sportchilardagi emotsional  harakatlar sport  musobaqalari jarayonida 
vujudga  k elad i.  H a ra k atn in g   ku ch lan ish   d in am ik a si  raqib   b ilan  
musobaqalashishda katta kuchlanish  va qiyinchiliklarni  yengishda paydo 
bo'ladigan  irodaviy  faollik,  sportchining  o 'z   oldiga  qo'ygan  maqsadiga 
erishishida ko'rinadi.  Bularning barchasi  sport  faoliyati jarayonida  paydo 
bo'ladi.  Yuqori  kuchlanish  bilan  em otsionallik  holatining  o'zgarishi: 
xursandchilik bilan xafagarchilikning alm ashinib turishi  yoki,  aksincha, 
qaram a-qarsh i  o'zgarish,  ya’ni  g'azablanish  o 'rn in i  yana  g'alabaga 
ish o n c h ,  x u rsa n d c h ilik ,  yaxshi  kayfiyat  va  b o sh q a   e m o ts io n a l 
xususiyatlar  egallashi  tabiiy  holatdir.  Aynan  shu  holat  sportchi  ruhiy 
holatini  boshqarish  m uam m olarini  keltirib  chiqaradi.
Sportchilarda  m ashq  va  musobaqa  jarayonidagi  o'zgarishlardan: 
yurak  faoliyati,  nafas  olishdagi  farqlar,  har  xil  og'riqlar,  chidam sizlik, 
noxush  tu y g 'u lar,  ko'p  terlash,  m uskullardagi  biotoklar,  endokrin 
reaksiyalar  bilan  bog'liq  turli  xil  em otsional  o'zgarishlar  aniqlangan. 
Sport  insondagi  faol  ruhiy ko'tarinkilik va  xafagarchilikni,  sportchining 
em otsional  tayyorgarligini,  butun  organizm idagi  bor  im koniyatlarni 
m usobaqa  jarayonida  nam ayon  etish  im konini  beradi.  Sportchining 
em otsional  holatini  startdan  oldin yuqori  darajaga  ko'tarilishi  (masalan, 
uzoq va  qisqa  masofaga yuguruvchilarda,  bokschilarda),  muskullarining 
katta  tezlikda  ishlashi  natijasida  yurak  urishi  tezlashadi,  tom irlaridagi 
qonning yurishi tezlashadi.  Shuningdek,  aniq  faoliyat jarayonida vujudga 
kelgan  his-tuyg'ular bajariladigan  harakatlar natijasiga  katta t a ’sir etadi. 
Bu sportchining ishchanligini  oshiradi,  organizmining faoliyat jarayonini 
tezlash tirad i,  sportchining  xulq-atvorini  yaxshilaydi,  ichki  harakat 
m otivlarini  o'stiradi,  musobaqada  g'alabaga  erishishini  ta ’m inlaydi. 
Sportchining kuchlanishli emotsional tuyg'ulari va  musobaqalarga ruhan 
tayyorgarligi  jism oniy  m ashqlar  va  turli  sport  o 'yin lari  jaray o n id a
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

shakllanib  boradi.  Shuningdek,  sportchilarda  o'rinli  g ‘azablanish  yoki 
m ag ‘rurlik  va  to 'g ‘rilik  kabi  sifatlarning  kamol  topishi  u lard a  m u- 
sobaqalashish  ishtiyoqini  oshiradi.
«Sport  psixologiyasi»  fani  spo rtchilam in g   m ahoratini  sh ak llan ti­
rish,  m usobaqalarda  qatnashish  im koniyatini  vujudga  keltirish  va  ken- 
gaytirish,  m usobaqalarga  ruhan  tayyorlash  uslublarini  ishlab  chiqishda 
faol  ishtirok  etadi.  Shu  jaray o nd a  sport  fanlari  bilan  h am korlikda, 
quyidagi  m uam m olarning  ilm iy-nazariy,  psixologik  asoslarini  ishlab 
chiqadi:
1)  sp o rtch ilar  ruhiyatiga  sport  faoliyatining  ta ’sirini  o ‘rganish;
2)  s p o rtc h ila rd a   yu q ori  ish c h a n lik n i  vujudga  k e ltirish   h a m d a  
m usobaqa  jaray o n id a  o ‘z in i-o ‘zi  boshqarish,  chidam lilikni  oshirish 
uslublarini  ishlab  chiqish;
3)  sportchining  m usobaqadan  oldingi  va  m usobaqa  jarayonid agi 
ruhiy  holatini  o ‘rganish;
4)  noqulay  ruhiy  holatdan,  vahim adan  chiqib  ketish  uslublaridan 
foydalanishga  odatlantirish.
Sportchilar  o ‘tgan  sport  m usobaqalarida  q o ‘lga  kiritgan  g ‘alabalari 
bilan  xotirjam   bo 'lib   qolm asdan,  m untazam   ravishda  o 'tk azilad ig an  
sport  m ashg'uloti  va  m usobaqalarida  yuqori  ko'rsatkichlarga  erishish 
uchun  o'zlarin i  ruhan  tayyorlab  borishlari  lozim.  Sport  am aliyotining 
keyingi  natijalariga  ilm iy  asosda  yondashilsa,  sp o rtc h in in g   oldingi 
m usobaqalarda  k o'rsatgan  natijalariga  qarab,  uning  yaqin  kunlarda 
bo 'ladig an   m usobaqalarda  qanday  ko'rsatkichlarga  erishishi  haqida 
tajribali  m utaxassislar  ham   aniq  xulosa  chiqarishga  ojizlik  qiladi. 
M usobaqalarda  yuqori  natijalarga  erishib  yurgan  sp o rtc h ila r  o datda 
o 'zlarini  kuchli  sp ortchilar  qatoriga  qo'yadilar.  Biroq,  kutilm aganda 
shu  kuchli sportchi bilan birga  m ashq qilib yurgan,  sport  m usobaqalarida 
biror  m arta  ham   ijobiy  natijaga  erisha  olm agan  sportchi  b ir  qancha 
vaqt  o 'tg an d an   so 'n g   m usobaqalarning  birida  yuqori  natijaga  erishib, 
kuchli  sportchilar qatoridan joy oladi.  Bunday hodisalar sport  faoliyatida 
tez-tez uchrab turadi.  Binobarin,  m urabbiydan  har qaysi  sp ortchi bilan 
b ir xil  m unosabatda  bo'lishga  o datlanish,  ularga  ko'zlangan  m aqsadga 
erishish  yo'llari  haqida  bir  xil  to 'g 'ri  k o'rsatm a  va  m aslahatlar  berib 
borish talab qilinadi.  M urabbiy sportchida shunday ishonch tug 'd irm o g 'i 
lozim ki,  sportchi jism on iy   m ashq  va  m usobaqalar jaray o n id a  h a r  kuni 
ichki  ruhiy  faollik va  m ahorat  kasb etib,  sport  ustaligi  ko'rsatkich larig a 
erishish  darajasiga  ko'tarilsin.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Sportchilar  og‘ir  sharoitlarda  o 'z in i-o 'z i  boshqarish  ham da  aqliy, 
ruhiy  va jism oniy  im koniyatlarini  oshirish  uslublaridan  to 'la   foydalana 
bilishga,  ularni  am aliy  faoliyatlarida  qo'llay  olishga  yoshlik  davridan 
boshlab odatlanishi  lozim.  Buning uchun sportchilar o'z a ’zolari  faoliyat 
funksiyalarining xilma-xil  qonunlarini  bilish  asosida o 'z in i-o 'zi boshqa­
rish;  aqliy,  ruhiy va jism oniy im koniyatlarini  oshirish  uslublarini  amaliy 
sport  faoliyatining  eng  m uhim   sharoitlarida  qo'llay  bilishi  kerak.  Bu 
uslublarni  bilish  aqliy  m ehnat  unum dorligini  oshirishda,  ruhiy  va jis­
moniy faollik darajasini  o'stirishda,  insonni  kamolga yetishuvida  m uhim  
aham iyatga  ega.  Bizga  shunisi  m a’lumki  sportchilar  hozirgi  sportda 
«autogencha»  m ashq  qilish  orqali  ichki  ruhiy  im koniyatlardan  to 'la  
foydalanishga  erishmoqdalar.
S p o rtc h ila m in g   sta rtd a n   oldin g i  ru h iy   h o la tin i  m u ra b b iy la r, 
fiziologlar,  psixologlar ko'p yillardan buyon o'rganib kelmoqdalar.  Lekin 
sp o rtch ilam in g   startdan  oldingi  ruhiy  tayyorgarlik  holati  haqidagi 
k o 'p lab   m u am m o lar,  m asalalar  shu  kungacha  m aqsadga  m uvofiq 
ravishda  ishlab  chiqilm agan  yoki  ilmiy  hal  qilinm agan.  Psixolog  olim 
Z.  M yuller ayrim   risola va  m aqolalarida  xalqaro  sport  m usobaqalarida 
sportchilam ing qoniqarsiz ko'rsatkichlari  faqat  ulam ing jism oniy,  texnik 
yoki  taktik   tayyorgarligigagina  b og'liq  b o 'lm asd an ,  balki  ularning 
musobaqadan  oldingi  ruhiy tayyorgarlik  holatiga ham  bog'liq ekanligini 
birm uncha  batafsil  tushuntirib  berishga  erishgan.
Sportchining  m usobaqa  jarayonidagi  ruhiy  hayajonlanish  holati 
xilma-xil  shakllarda  nam oyon  bo'ladi.  U larning  m usobaqadan  oldingi 
yuqori  darajadagi  ruhiy tayyorgarlik holati qiyin vaziyatlarda  ham   o'zini 
tuta  bilishi  ham da  o'zini  to 'g 'ri  boshqarishida  ko'rinadi.  Sportchining 
m usobaqadan  oldingi  ruhiy holati  uning oldingi turli  xil  m usobaqalarda 
erishgan  m uvaffaqiyatlariga  k o 'p   jih a td a n   bo g'liq  b o 'la d i.  Ayrim  
o lim la rn in g   fik ric h a ,  m iyada  hosil  b o 'lg a n   o 'r ta c h a   q o 'z g 'a lis h  
m usobaqada yuqori  natijalarga erishish  im konini beradi.  Agar  miyadagi 
qo'zg'alish  start  olish  vahimasi  darajasigacha  yetib  borsa,  qo'zg'alish 
y uqori  b o 'lib ,  sp o rtc h in in g   m u so b a q a d a g i  n a tija la ri  q o n iq a rs iz  
ko'rsatkichlar bilan yakunlanadi.  Sportchining  musobaqaga tayyorgarlik 
holati  asab  tizim ining  ta ’sirchanligiga  ham   bog'liq  bo'ladi.  A.S.  Puni 
fikriga asoslanib sportchining startga tayyorgarlik holatini  quyidagi  uch 
turga ajratib ko'rsatish  mumkin:  a) sportchining startda qaltirashi Jonsizlik