O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

Turizmda  iste’molchilik  tanlovi.  Talab  nazariyasi  iste’molchi  xulqining 
iqtisodiy  modeliga  tayanadi.  Bu  odamlar  qaysi  tovarlar  yoki  xizmatlar  foydasiga 
tanlashini va ularning tanlashiga ta’sirni tushuntirib beradi. Safar haqida qaror qabul 
qila  turib,  kishi  avval  biror  turistik  mashulot  sotib  oladimi  yo‘qmi,  yoki  boshqa 
mahsulot  va  xizmatlarni  ma’qul  ko‘radimi,  aniqlab  olishi  kerak.  Agar  individ 
turizmda  ishtirok  etishga  xohish  bildirsa,  uning  oldida  bundan  keyingi  tanlash 
muammosi ko‘dalang bo‘ladi. Unga qayerga borayotgani, qanday transportda borishi, 
qayerda  to‘xtashi,  qayerlarni  tomosha  qilishi  va  nihoyat  uning  sayohati  qanday 
tashkil  etilganini  hal  etish  lozim  bo‘ladi.  Bu  savollarga  javob  izlash  chog‘ida 
potensial turist taklif etilayotgan ko‘plab variantlarni o‘rganadi va ularning har birini 
«ha»  yoki  «yo‘q»  tarozisi  pallasiga  solib  ko‘radi.  Alternativ  (muqobil)  takliflarni 
taqqoslab  variantlardan  biriga  –  uning  nazarida  boshqalaridan  ko‘proq  qoniqish 
beradigan  (foyda  qiladigan)  nini  ma’qul  topadi.  Oxir  oqibat  u  ularni  ketma-ket 
qo‘yib, o‘ziga maqbul jihatdan tanlashga kirishadi. 
Shaxsiy  maqbul  shkalalar  o‘zaro  sezilarli  ravishda  bir-biridan  farq  qiladi. 
Ayrim turistlarga agar u tog‘ chang‘isi sporti bo‘yicha  mahoratini oshirsa ko‘zlagan 
maqsadga erishilgan hisoblanadi. Boshqalar uchun esa – ular kundalik tashvishlardan 
xoli bo‘lib, oftobda toblanishda, uchinchi shasxlar buyuk ustalar san’ati bilan tanishib 
lazzatlana  olsa,  to‘rtinchilar  esa  muqaddas  joylarni  ziyorat  qilib,  toat-ibodatni  ado 
etsa maqsadga erishildi deb hisoblanadilar. Guruh (oilaviy) bo‘lib sayohat qiluvchilar 
uchun  esa  har  birining  birgalikda  safar  qilishdan  o‘z  ichki  murod-maqsadlari, 
ko‘zlangan  foydali  tomonlari  bo‘ladi.  Misol  uchun,  oila  boshlig‘i  ota  jon-jon  deb 
baliq ovlashga borishni istasa ham oila a’zolari qarindosh-urug‘larni yo‘qlashga qaror 
qilgani  uchun  ovdan  voz  kechadi.  Ona  ham  dugonasi  bilan  uchrashuvni  boshqa 
vaqtga qoldiradi. Bolalar tengdoshlari bilan hovlida o‘yinlarni uyushtiradi. Shu tariqa 
ular o‘z shaxsiy manfaatlarini ongli ravishda umum maqsadga – qarindoshlarinikiga 
borishga  qurbon  qilishadi.  Ushbu  holatda  qarindoshlar  bilan  diydorlashuv  bir  butun 
maqsadda barcha oila a’zolariga ko‘proq qoniqish (foyda) keltiradi. 
Maqbullik  shkalasi  turistik  safarlarning  turli  ko‘rinishlariga  munosabatda 
potensial  sayyoh  xulq-atvoriga  tushunchalar  olib  kiradi,  lekin  u  tanlash  jarayonini 
tushuntirib  berolmaydi.  Nima  uchun  Gavay  orollarida  dam  olishni  orzu  qilgan 
rossiyalik  o‘z  ta’tilini  qishloqda  o‘tkazishga  majbur?  Iste’molchi  tanlovi  nafaqat 
o‘zining  didiga,  balki  qator  iqtisodiy  omillarga  ham  bog‘liq.  Bu  iqtisodiy  holat 
odamlarga  hamma  xohish-istaklarini  ruyobga  chiqishiga  yo‘l  qo‘ymaydi.  Ko‘pincha 
ular boshqa alternativ variantlar ustida to‘xtaydilar. 

---

                      
88 
Iste’mol  daromadlar  hajmi  va  tovarlar  hamda,  xizmatlar  narxi  bilan 
cheklangan.  Daromad  olish  bilan  kishi  allaqancha  miqdorda  pulga  ega  bo‘ladi.  Bu 
pulga  u  nimani  harid  qiladi,  buni  narx  darajasi  belgilaydi.  Ko‘pchilik  tashrif 
buyuruvchilar agar daromadlari yuqori bo‘lganda yoki narx arzon bo‘lganida g‘oyat 
sifatli  tovar  yo  xizmatlarni  harid  qilishgan  bo‘lardilar.  Daromadlar  darajasi  va 
pulning  harid  quvvati  iste’mol  chegarasini  belgilaydi.  Amaldagi  byudjet  doirasida 
yuqori  darajada  qoniqishga  erishish  yo‘llarini  qidirishga  majbur  etadi.  Maqbullikni 
byudjet cheklovlari bilan qo‘shib odamlar o‘z tanlovlarini amalga oshiradi.  
Iste’mol tanlovining umumiy modeli xorijga safar chog‘ida murakkablashadi. 
Chunki  xalqaro  turistlar  ehtiyojlari  o‘z  mamlakatlaridan  tashqarida  qondiriladi. 
Ularni tanlashga, jumladan, boriladigan manzil keng qator iqtisodiy omillar ta’sirini 
hosil  qiladi.  Xorijga  safarga  otlangan  turist  ko‘pincha  borayotgan  mamlakatida 
iqtisodiy  vaziyat  o‘z  mamlakatidagidan  farq  qilishiga  duch  keladi.  Mavjud  farq 
ayniqsa  uzoq  safarda,  masalan,  boshqa  qit’alar  va  mintaqalarga  tashrif  buyurganda 
yaqqol seziladi. Shuning uchun kishi orzusini qayerda bo‘lishi bilan nafaqat byudjeti 
balki, boradigan manzilidagi iqtisodiy reallik bilan muvofiqlashtirib olishi zarur. 
Xorijiy safarni sotib olish qarori jo‘natuvchi va qabul qiluvchi faol ishtirokida 
amalga oshiriladi. Jo‘natuvchi mamlakatda turistik talab, aholining daromad darajasi 
va  bo‘sh  vaqtining  davomiyligiga  bog‘liq  holda,  eng  avvalo  yil  davomida  qat’iy 
belgilanmagan holda ixcham ravishda shakllanadi. 
Ishdan  keyin  qoladigan  bo‘sh  vaqt,  fiziologik  ehtiyojini  qondirish  va  uy 
xo‘jaligini  yuritish  turistik  faoliyatining  shartlaridan  biridir,  vaqti  –  vaqti  bilan  haq 
to‘lanadigan  ta’til  turizm  uchun  alohida  ahamiyatga  ega.  XX    asr  boshlarida 
jahondagi  industrial  rivojlangan  mamlakatlarda  mehnat  sohasida  munosabatlarni 
tartibga  soluvchi  qonun  qabul  qildilar.  Unda  ish  vaqtning  oqilona  chegarasi 
belgilangan.  Bu  davlatlar  aholisining  katta  qismi  uchun  dam  olish  huquqi 
mustahkalab qo‘yilgan. Bugungi kunda 500 mln. dan ziyod mehnatkashlar, xususan 
Yevropa  va  Shimoliy  Amerikadan,  haq  to‘lanadigan,  har  yilgi  ta’tillarga  chiqish 
huquqiga egadirlar. Bu ularni turistik xizmatlarning iste’molchilariga aylantiradi. 
Bo‘sh vaqtning bo‘lishi zarur, lekin u sayohatni amalga oshirish uchun yetarli 
sharoit emas. Uning bilan bir qatorda kishi dam olish safariga borish, davolanish yoki 
qarindosh-urug‘lari, tanish-bilishlari bilan diydorlashishga  ko‘pchilik odamlar turizm 
uchun yillab yoki ma’lum vaqti davomida maqsadli jamg‘arma hosil qiladilar. Kishi 
naqd puli va bo‘sh vaqti bo‘lgandagina yo‘lga otlanishi mumkin. Bu omillar turgan 
gap  barcha  potensial  turistlar  talabiga  ta’sir  o‘tkazadi  va  konkret  turistik  yo‘nalish 
bilan bog‘liq bo‘lmagan sayohat imkoniyatlarini aniqlab beradi. 
Ikkinchi guruh turistik talab omillarini qabul qiluvchi mamlakat shakllantiradi: 
narx-navoning  umumiy  darajasi,  taklif  etilayotgan  turistik  mahsulotlar  sifati  va 
xilma-xilligi.  Turistik  manzil  iqtisodiy  jozibadorligi  ana  shu  omillar  va  ularning 
qo‘shilishiga bog‘liq. Shveysariya kabi bir qabul qiluvchi mamlakatda qimmat baho 
mustahkamlanib  qolgan,  Turkiyada  esa  nisbatan  arzon  narxda  sifatli  turistik  xizmat 
ta’minlanadi. Mijozlar uchun o‘zaro raqobatlashib, natijada ular hammasi birgalikda 
joyidan qat’iy nazar turistik talablariga ta’sir o‘tkazishadi. 
Xalqaro  turizmda  iste’molchilik  tanlovini  izohlash  uchun  chiqilayotgan  bir-
biridan  ajratilgan  qabul  qiluvchi  va  jo‘natuvchi  mamlakatlarda  turistik  iste’molni 

---

                      
89 
mujassam etuvchi omillarga qaramay, oldingi qarab borish lozim. Haqiqatga to‘g‘ri 
keladigan  navbatdagi  qadam  ikki  konkret  mamlakatlar  o‘rtasida  aloqa  o‘rnatishdan 
iborat,  ulardan  birida  potensial  turist  yashaydi,  boshqasida  esa  tashrif  buyurishni 
mo‘ljallashadi. 
Turistik manzil tanlanar ekan, u bir juft mamlakatlar bilan cheklanib qolmaydi, 
balki  bir  nechta  muqobil  (alternativ)  variantlarni  tashkil  etadi.  Bunday  ro‘yxatlar 
uzundan  uzun  bo‘ladi  (masalan,  iste’molchi  dam  olish  joyini  tanlaganda  qo‘yidagi 
mulohazalarga  amal  qiladi: qumlik  plyaj  borligi va havo  harorati  kunduzi 25
o 
S dan 
yuqori bo‘lmasligi). Ayrim  sayohatchilar o‘z  safarida qandaydir  u  yoki bu  ob’ektni 
borib ko‘rishni maqsad qilib qo‘yadilar. Bunday hollarda turistik yo‘nalish avvaldan 
belgilangan  bo‘lib,  almashtirilishi  mumkin  emas.  Aytaylik  Toj  Mahalni  ko‘rishni 
orzu qilgan sayyohlar Hindistonga Agra shahriga yo‘l oladi. Ularda boshqa variantlar 
yo‘q.  
Jo‘natuvchi  va  qabul  qiluvchi  har  bir  juft  mamlakatlarni  ko‘rib  chiqishda 
o‘zaro shaharlikda turistik tanlovga yangi guruh omillar ta’sir o‘tkazishi qayd etiladi. 
Ulardan eng asosiysi narx-navo hisoblanadi. Potensial turist o‘z mamlakati va qabul 
qiluvchi  mamlakatdagi  narx-navo  darajasini  taqqoslaydi.  Tadqiqotlar  ko‘rsatadiki, 
narx-navo  munosabatlari  ko‘p  hollarda  safar  haqida  qaror  qilishda  ko‘pdan-ko‘p 
tanlovda 60 % shart-sharoitga bog‘liq bo‘lib qoladi. Agar bu muammo bo‘lmasa 40 
%  ga  tushadi.  Bundan  tashqari,  turist-iste’molchi  valyuta  almashtirish  kursini  va 
boradigan  manzili  uzoqligini  hisobga  oladi.  Bu  quyida  keltiriladigandan  bo‘sh  vaqt 
va pul harakterlari o‘z aksida ifodalanadi. 
Uning  ehtiyojiga  shuningdek  qabul  qiluvchi  tomonning  turistik  mahsulotni 
xorijiy  bozorda  harakatlantirish  maqsadida  tashkil  etiladigan  reklama  kompaniyasi 
ham ta’sir o‘tkazadi. 
Sayyoh tanlovi faqat iqtisodiy omillargagina emas balki, noiqtisodiy tartiblarga 
ham  bog‘liq:  jumladan,  huquq  tartibotga  rioya  qilish,  fuqaro  erkinligi,  erkin 
harakatlanish, jamiyatdagi barqarorlik darajasi, moda va boshq.  
Turist  xulq-atvori  modelini  bilish  katta  amaliy  ahamiyatga  ega.  Ularni 
o‘rganish bozorda tovar sotishning kompleks tadqiqotlari doirasida olib boriladi. 
Tadqiqot  natijalariga  ko‘ra,  butun  bir  majmua  omillar  turistlarga  dam  olish 
joyini  tanlashni  belgilab  beradi,  ular  orasida  iqtisodiy  omillar  hal  qiluvchi  rol 
o‘ynaydi. 
Ishbilarmon turistlar xulqi – atvori, modeli, dam olish va ko‘ngil xushlik uchun 
sayohat qiluvchi shaxslar uchun harakterli bo‘lgan xulq-atvordan sezilarli farq qiladi. 
Uskuna-jihozlarni  o‘rnatish  va  sozlash,  muzokaralar,  shartnomalar  tuzish 
uchun va boshqa har xil ishlab chiqarish zarurati yuzasidan safarlarga yuborilayotgan 
shaxsning  didi,  xohishiga  bog‘liq  emas.  U  tanlash  imkoniyatidan  mahrum  etilgan: 
«borasan,  tamom»  va  xizmat  vazifasini  bajarish  uchun  yo‘lga  otlanadi.  Ammo  bu 
holatda  iqtisodiy  va  noiqtisodiy  cheklovlar  safar  haqida  sayohatchining  o‘zi  qaror 
qabul  qilgan  bo‘lsa  ham  baribir  ta’sir  qiladi.  Ishga  aloqador  safarning  davomiyligi, 
talab  qilingan  xizmatlar  va  xizmat  ko‘rsatish  sifati,  xuddi  dam  olish  safari  singari 
daromad  darajasi  firmalar  ishining  moliyaviy  ko‘rsatkichlari,  narx-navo  omillari, 
valyuta almashlash kursi va boshqalar bilan belgilanadi. 

---

                      
90 
Iste’molchilik tanlovining noklassik, nazariyasida asosiy tushuncha «foydalik» 
hisoblanadi.  Bunday  yondoshuv  sog‘lom  fikrlashga  zid  emas.  Biroq  ko‘pchilik 
iqtisodchilar iste’molchilik didining sub’ektivligi va xohish-istak hamda foydalikning 
o‘lchov  usuli  yo‘qligini  ro‘kach  qilishib,  bu  fikrga  qo‘shilmaydilar.  Ular  daromad 
samarasi  va  samaradorlik  konsepsiyasiga  tayanishib,  ehtiyoj  qonuni  asosida  xulosa 
yasashga intiladilar. Unga ko‘ra narxning o‘zgarishi talab hajmiga qanday va necha 
ta’sir qilishini izohlashning ikki sababi bor. Ulardan biri  narxlar o‘zgarishining real 
daromadlar o‘sishiga ta’sir qilishi bilan bog‘liq. Narxning pasayishi iste’molchi real 
daromadini  ko‘paytiradi, unga  katta  miqdorda  olgan  tovarlar  (xizmatlar)  sotib olish 
imkonini  beradi.  Ikkinchisi  tovar  (xizmat)  iste’molining  o‘sish  sababi:  narx  tushib 
ketadi,  odamlar  intilishi  zamirida  qimmatroq  tovarlar  (xizmatlar)ni  qimmatliroq 
narsalarga almashtirish ko‘zga tashlanadi. 
Fikrlashning ikki yo‘li ham bitta, foydalilik konsepsisiga asoslangan, boshqasi-
daromad samarasi va uni boylikka aylantirish.