O‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi

Ommaviy 
ahborot 
vositalari 
muhitidan 
(radio, 
televizor, 
internet 
tarmoqlarining ahborot mazmun-mohiyatining ta'sirlari) tashkil topadi. 
Odam shaxs bo‘lishi faqat ijtimoiylashuv jarayonida, ya'ni boshqa odamlar bilan 
munosabatida    o‘tmoqda.  Kishilar  jamiyatidan  tashqari  aqliy,  ruhiy,  ma'naviy, 
ijtimoiy  shakllanish  bo‘lmaydi.  Shu  aytib  o‘tilgan  muhitlar  orasida  shaxs 
rivojlanishiga,  ayniqsa  yoshlik  chog‘ida,  katta  ta'asurot,  ulkan  iz  oila,  o‘y  muhiti 
qoldirmoqda.  Oila  ko‘pincha  bolaning  manfaat  va  ehtiyojlarini,  dunyoqarash  va 
qimmatli  mo‘ljallarini  aniqlab beradi,  bolaning tabiiy  alomatlarini o‘stirish chog‘ida 
moddiy  va  ma'naviy  shart-sharoitlar  tug‘diradi.  Oilada  bolaning  shaxsiy  va  ijtimoiy 
sifatlariga asos solinadi. Prezident Islom Karimovning aytishlaricha: ”Sog‘lom avlod 
orzusi ajdodlarmizdan bizga o‘tib kelayotgan, qon-qonimizga singib ketgan muqaddas 
intilishdir.  Agar  ota-bobolarimizning  turmush  tarziga,  tafakkuriga  nazar  solsak,  ular 
nasl-nasab,  yetti  pushtining  tozaligiga,  avlodning  sog‘ligiga  juda  katta  e'tibor 
berganini ko‘ramiz” Sog‘lom bolaning tug‘ilishi va o‘sishi, eng avvalo, ota-onaning 
sog‘ligiga,  ular  bir-biriga  bo‘lgan  hurmat  va  ehtiromiga  bog‘liq,.  Ota-ona  bolani 
dunyoga keltiradi, ammo uni voyaga yetkazish uchun aqliy, ruhiy va ma'naviy yetuk 
oila  kerak,  chunki  faqat  shunda  ota-ona  o‘zini  ayamasdan,  butun  hayotini  bolaga 
baxshida etadi. Boshqacha aytganda, sog‘lom farzand faqat sog‘lom oilada tug‘iladi, 
yaxshi  farzand  faqat  uni  sevadigan,  hurmat  qiladigan  oilada  katta  bo‘ladi.  Oilaning 
sog‘lomligini,  undagi  muhit,  ota-onaning  totuvligi,  bir-biriga  diqqat-e'tibori,  oila 
a'zolarini tushunishi, qo‘llab-quvvatlashi o‘zaro izzat-hurmati belgilaydi.  

---

110 
 
Muhitlar  orasida  iqtisodiy-siyosiy-ijtimoiy  muhitning,  ya'ni  shaxs  yashayotgan 
jamiyatning inson kamoloti uchun yaratilgan imkoniyatlari muhim rol o‘ynaydi. Inson 
tug‘ilgan kunidan boshlab ijtimoiy mavjudot bo‘lib qoladi. Uning dunyoqarashi, xulq-
atvori  barcha  ijtimoiy  omillar  yig‘indisi,  ya'ni  tevarak-atrofdagi  ishlar,  g‘oya  va 
fikrlar,  odamlarning  unga  munosabati,  namuna  ko‘rsatishlari,  mafkuralari,  o‘z 
faoliyatida hosil qilgan tajribasi ta'sirida shakllanadi. Jamiyatimizdagi ijtimoiy omillar 
yosh  avlodning  har  tomonlama  shakllanishiga  ijobiy  samarali  ta'sir  ko‘rsatadi. 
Mustaqil  O‘zbekistonimizda  xalqimiz  qadriyatlari  va  zamonaviy  talablarga 
bo‘ysunish  va  bu  borada  ta'lim-tarbiya  tizimini  isloh  qilish,  Konstitutsiyamiz  va 
“Ta'lim  to‘g‘risida”gi  qonunda  asoslangan  Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturida 
rejalashtirilgan ulkan ishlarni tashkil qilinishi barkamol avlodni yaratishdagi dastlabki 
qadamlardir.  Prezidentimiz  “Sog‘lom  avlod  deganda,  shaxsan  men,  eng  avvalo 
sog‘lom naslni, nafaqat jismonan baquvvat shu bilan birga ruhi, fikri sog‘lom, iymon-
e'tiqodi  butun  bilimi,  ma'naviyati  yuksak,  mard  va  jasur,  vatanparvar  avlodni 
tushunaman”, deb ta'kidlaydi.  
Yosh  avlodning  komil  inson  bo‘lib  yetishiga  ta'lim-tarbiya,  ya'ni  pedagogik 
nufuzi, ta'siri eng kuchli ahamiyat kasb etadi. Irsiyat va muhit bolaga tasavvursiz ta'sir 
qilsa,  pedagogik nufuz esa tarbiya oluvchi odam tasavvuri va tafakkuriga asoslanadi. 
Shuning uchun ham inson tarbiyasi  murakkab va og‘ir ish bo‘lib, u har bir oila, har 
bir o‘qituvchi-murabbiydan, butun jamiyatdan jiddiy e'tibor va uzluksiz mehnat talab 
qiladi.  Faqat  o‘qitish  va  tarbiya  berish  orqali  insondagi  rivojlanish  xususiyatlari  va 
imkoniyatlarini  ro‘yobga  chiqarish  mumkin.  Ta'lim-tarbiya  jarayonida  aniq  maqsad 
va  reja  asosida  shaxsga  ta'sir  etiladi.  Shaxs  rivojlanishi  masalalari  O‘zbekistonda 
ta'lim-tarbiya  tizimi  orqali  amalga oshirilmoqda.   Buning natijasida bolaning tug‘ma 
xususiyatlari  hamda  muhitdagi  voqyealarning  to‘g‘ri  ijobiy  ta'sirini  amalga  oshirish 
imkoni tug‘iladi. Muhit bera olmagan yoki undan kelgan salbiy narsalar ta'lim-tarbiya 
orqali o‘tdi. Ta'lim-tarbiya tufayli shaxsda tug‘ma kamchiliklarni o‘zgartirib kamolga 
yetadi.  Ilmiy-pedagogik  jihatdan  to‘g‘ri  uyushtirilgan  har  qanday  o‘quvchi  faoliyati 
(o‘qish, maktab va uy mehnati, maktabdan tashqari faoliyat, mustaqil ishlar, to‘garak 
va  sport  seksiyalarga  qatnashish  va  b.q.)  shaxsning  rivojlanishiga  ta'sir  ko‘rsatadi. 
Tarbiya bilan rivojlanishning o‘zaro bir-biriga ta'siri va munosabatlari mavjud, chunki 
qayerda  ta'lim-tarbiya    muammolari  to‘g‘ri  hal  etilsa,  u  shaxs  kamolotiga  to‘g‘ri  va 
ijobiy  ta'sir  ko‘rsatadi.  Kamol  topgan  shaxs  ta'lim-tarbiyaning    imkoniyatlariga 
ishonch bilan qaraydi. 
Tarbiya  samarali  rivojlantiruvchi  omil  bo‘lmog‘i  uchun  o‘qituvchi-murabbiy 
jamiyatning  ta'lim-tarbiya  oldiga  qo‘ygan  talablarini  bajarish  jarayonida  shaxsning 
o‘ziga  xos  xususiyatlarini  bilishi  zarur.  O‘quvchi-talabaning  xususiyatlarini  hisobga 
olish uning xususiyatiga moslashish emas, balki shu davrdagi imkoniyatlarini hisobga 
olgan  holda  ta'lim-tarbiya  mazmuni  va  usullarni  tashkil  etish  demakdir.  Bolalarni 
o‘qitish va tarbiyalashning yutug‘i o‘qituvchining har xil yoshdagi bolalar o‘rtasidagi 

---

111 
 
tafovutlarni qay darajada hisobga olishiga bog‘liqdir. Bu borada o‘qituvchi-murabbiy 
maktabgacha yoshdagi va maktab hamda o‘rta maxsus va oliy o‘quv yurtlarida ta'lim 
olayotgan o‘quvchi-talabalarning  yosh davrlari  bilan xususiyatlarini hisobga olmog‘i 
lozim.  Biroq,  tarbiya  -  rivojlantiruvchi  manbaa  emas,  bu  faqat  tug‘ma,  tabiiy 
alomatlarning  rivojlantiruvchi  asosiy  omilidir.  Faraz  qiling,  odam  va  maymun 
bolalarini mutlaqo bir xil sharoitlarda o‘stirsak, tarbiyalasak, maymun bolasi bir, ikki, 
o‘n  yildan  keyin  o‘zining  aqliy  va  ruhiy  xususiyatlari  bilan  odam  bolasiga 
o‘xsharmikan?  Albatta,  yo‘q,  irsiyat  o‘z  so‘zini  bu  yerda  aniq  ayta  oladi:  maymun 
odamday fikrlashni ham, gapirishni ham, o‘zini tutishini ham o‘ziga qamrab olmaydi. 
O‘quvchi-talabaning  rivojlanishida  o‘z-o‘zini  boshqarish  ahamiyati  va  ta'siri 
beqiyos  kattadir.  Bola  intilishi  uning  bilimlarni  o‘zlashtirishi,  tafakkurini  o‘stiradi, 
ijodiy  qobiliyatlarini  shakllantirishning  asosiy  vositalaridan  biri  bo‘lib  qoladi,  unda 
shaxsiy va ijtimoiy xulq me'yorlari shakllanadi. Shaxs qaysi yoshda bo‘lishidan qatiy 
nazar, uning rivojlanishida mehnat faoliyatining ahamiyati kattadir. U ulg‘aya borgan 
sari uning faoliyatga intilishi ham mazmunan, ham shaklan o‘zgarib boradi, turli yosh 
davrlarida esa mehnat faoliyati turlari ham o‘zgarib boradi. Shu sababli bola hayotida 
o‘yin,  o‘quvchi  hayotida  o‘qish,  kattalar  hayotida  mehnat  faoliyatlariga  intilishlari 
katta ahamiyatga egadirlar. Bu borada mehnat insonning aqliy, ruhiy, jismoniy hamda 
ma'naviy  kamol  topishida  muhim  manba  bo‘ladi.  Mehnat  jarayonida  odam  o‘zining 
nimaga qodir ekanligini ko‘rsatishga harakat qiladi. Mehnat orqali shaxsning aqliy va 
axloqiy  sifatlari  tarkib  topadi,  ularda  mas'uliyat,  intizomlilik,  faollik  ortadi.  U  o‘z-
o‘zini  tarbiyalashga  astoydil  kirishadi.  O‘z-o‘zini  tarbiyalashga  oila,  o‘qituvchining 
tarbiyaviy ta'siri yanada samarali bo‘lishi kerak. O‘qituvchi o‘quvchi shaxsning o‘z-
o‘zini  boshqarishiga  yordam  sifatida  boladagi  rivojlanishning  mohiyatini  tushunish, 
bilish faoliyatining o‘zgarish sabablarini aniqlash zarur. 
Shaxs,  uning  temperamenti,  aqliy  salohiyati,  biron  ishga  layoqatligi,  bilimlarni 
o‘rganish va malakalarni amalga oshirish tezligi, tushunish saviyasi va  o‘zlashtirish 
darajasi,  xarakteri,  xulq-atvori,  umuman  aqliy,  jismoniy  va  ma'naviy  taraqqiyotini 
o‘rganish  shuni  ko‘rsatadiki,  bu  jarayon  murakkab  va  ziddiyatlidir.  Shu  sababli 
rivojlanish jarayoni bir tekisda bormaydi, bunda qiyinchiliklar sodir bo‘ladi. Shunday 
ekan, o‘qituvchi va murabbiylar o‘quvchining ehtiyojlarida, intilish va qiziqishlarida 
uning  muayyan  rivojlanish  davridagi  belgilovchi  omillarning  hammasi  birgalikda 
ta'sir ko‘rsatishini bilishi bilan ijobiy sifat o‘zgarishlarini hayotga chaqirib muntazam 
ishlashi  darkor.  Shaxs  kamoli,  uning  shakllanishi  va  rivojlanishi  -  bu  maqsad,  uni 
ta'lim-tarbiyasi esa - vositadir.