x
x
(2.2)
Bu tenglama chiziqli ossillyator tenglamasi bo‘lib, garmonik tebranishlarni tavsiflaydi.
Mexanikada va tebranishlar nazariyasida harf ustidagi nuqta vaqt bo‘yicha birinchi
tartibli hosilani bildiradi, ikki va uch nuqtalar esa mos ravishda ikkinchi va uchinchi tartibla
hosilalardir. Bu Newton davridan odat tusiga kirgan. (2.2) teng-lamadagi
o‘raning tubi
yonidagi shakli bilan aniqlanadi, yechimi esa (2.1) ko‘rinishga ega. O‘ralarning shakli bir-biridan
jiddiy farq qilganligi uchun ularning har birida katta tebranishlar o‘zgacha bo‘ladi. Matematik
model doirasida katta amplitudali tebranishlar esa (2.2) tenglamaga x ning ikki va undan yuqori
11
________________________________________________________________________________________________________
Ya&NFK A.A.Abdumalikov
darajalari ishtirok etgan hadlarni qo‘shish bilan o‘rganiladi.
2
3
,
,
x x
larning oldidagi
koeffitsiyentlar o‘ralarning shakli bilan belgilanadi. Ko‘rilayotgan misolda tebranish amplitudasi
ortishi bilan har bir o‘radagi harakat uchun yozilgan tenglamada o‘zining nochiziqli qo‘shilib
boradi. Kichik tebranishlar chiziqli, katta amplitudali tebranishlarni esa nochiziqli tebranishlar
nazariyaning mazmunini tashkil qiladi.
Yuqorida
keltirilgan
mulohazalar,
albatta o‘ra silliq bo‘lganda o‘rinlidir. O‘ra
minimumga ega bo‘lgan matematik funksiya
(mexanikada bu funksiya potensial energiyani
beradi) orqali ifodalanadi. Bu funksiya
minimum atrofida Taylor qatoriga yoyilsa, u
kvadratik had bilan boshlanadi. Bu qaysidir
ma’noda tabiiy yoki tipik holdir. Nolinchi had
o‘zgarmas bo‘lganligi uchun inobatga olinmaydi. Bu holat, xususan mexanikada potensial
energiyaning hisob boshini tanlash ixtiyoriyligi bilan bog‘langan. O‘ra silliq bo‘lishi mumkin,
ammo biror maxsus sabab bilan kvadratik had nolga teng bo‘lib qolsa, g‘ayri oddiy hol yuzaga
keladi (2.5a-rasm). Bunday o‘rada hatto kichik tebranishlarni ham chiziqli deb bo‘lmaydi. Agar
o‘ra silliq bo‘lmasa (2.5b,c-rasm), tebranishlar umuman chiziqli bo‘lmaydi. Bu misollardan
quyidagi xulosani keltirish mumkin: Kichik tebranishlar chiziqli, katta tebranishlar nochiziqli
deyish faqat silliq o‘ralar uchun ma’noga ega.
Tebranishlarni kichik va kattaga ajratish sistemani tavsiflashda foydalanilayotgan
matematik model bilan bog‘langan. Chiziqli, xususan (2.2) tenglamada dinamik kattalik va uning
hosilalarining birinchi darajasi ishtirok etadi. Agar funksiyalar
1
( )
x t
va
2
( )
x t
chiziqli
tenglamaning yechimlari bo‘lsa, bulardan tuzilgan chiziqli kombinatsiya
1 1
2 2
( )
( )
C x t
C x t
ham
yechim bo‘ladi va sistemada yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan tebranishlar aniqlaydi. Bunday
sistemalarda superpozitsiya prinsipi bajariladi deyiladi. Koeffitsiyentlar С
1
и С
2
kattalik jihatdan
ixtiyoriy. Mos ravishda tebranish amplitudalari ham ixtiyoriy bo‘lishi mumkin. Ammo, chiziqlilik
sharti buzilmasligi kerak.
2.5-rasm. Kichik tebranishlar chiziqli bo‘lmagan sistemalarga misollar. (a) o‘raning kesimi qatorga yoyilganda
to‘rtinchi darajadan boshlanadi, ( b) o‘raning quyi nuqtasida birinchi tartibli hosila sakrab o‘zgaradi, ( c)
o‘raning quyi nuqtasida ikkinchi tartibli hosila sakrab o’zgaradi.
Bundan tabiatda haqiqiy chiziqli sistema mavjud emasligi kelib chiqadi. Masalan real
tebranish konturini ko‘ramiz. Kuchlanishni oshirib borgan sari konturdagi elektr tebranishlari-
ning amplitudasi ham ortib boradi. Kuchlanish qandaydir chegara qiymatiga yetganda konturda
elektr “teshilish” yuz beradi. Demak, kichik tebranishlar katta amplitudali tebranishlarga
nisbatan o‘zgacha bo‘ladi. Shunday qilib, har qanday sistemani qaysidir ma’noda chiziqli yoki
nochiziqliga ajratish mumkin.
Chiziqli sistemalarda amplituda o‘lchoviga ega bo‘lgan sistemaga xos bo‘lgan parametr –
masshtab yo‘q. Demak, chiziqli sistemalarda amplitudalari katta va kichik tebranishlar birday
2.4-rasm. Uch xil o‘rada sharning mexanik tebranish-
lari, kichik tebranishlar uchala o‘rada bir xil bo‘ladi,
katta amplitudali tebranishlar bir-biridan farq qiladi.
12
________________________________________________________________________________________________________
Ya&NFK A.A.Abdumalikov
ro‘y beradi. Dinamik kattalik birday qonun bilan o‘zgaradi. Masalan, garmonik tebranishlarda
chastota va davr amplitudaga bog‘liq emas (2.6-rasm, yuqori qismiga q.). Nochiziqli tebranishlar
tebranish amplitudaga bog‘liq holda ro‘y beradi (2.6-rasm, pastki qismiga q.).
Tebranuvchi sistemalarda tebranishlarning mohiyatini aniqlovchi dinamik o‘zgaruvchilar
bilan bir qatorda sistema uchun xos bo‘lgan va tenglamalarga kiruvchi o‘zgarmas kattaliklar
(parametrlar) bilan ham ish ko‘rishga to‘g‘ri keladi. Bu kattaliklarning qiymati va ishorasi
tebranishlar mohiyatiga jiddiy ta’sir o‘tkazadi.
Berilgan tebranuvchi sistemada tebranishlarni yetarli darajada aniqlikda kichik va katta
bo‘lishini uchun parametrlarning o‘zgarish chegaralarini ko‘rsatish mumkin bo‘ladi. Masalan,
o‘rtadagi (2.4-rasm) tebranishlar chiziqli bo‘lishi uchun uning shakli qanday darajada parabola
deb qarash mumkinligi bilan aniqlanadi. Uning shakli paraboladan chetlasha boshlasa,
tebranishlar nochiziqli bo‘la boshlaydi. Demak, tebranishlar qanday bo‘lishi sistema
parametrlari – masshtab bilan aniqlanar ekan. Tebranish xarakterini bunday yo‘l bilan ko‘rsatish
qo‘pol bo‘lib, bohalashlar aniqligida bo‘ladi.
2.6-rasm. Chiziqli va nochiziqli sistemaning kichik (yuqorida) va katta (pastda) amplitudali tebranishlari
tasvirlangan. Bu sistemalarda kichik amplitudali tebranishlar farq qilmaydi, katta amplitudali tebranishlar
keskin farqlanadi.
Biror sistema holatini aniqlovchi dinamik o‘zgaruvchilar ko‘rsatilgan bo‘lsa, masalani
yechish natijasida sistemaning ixtiyoriy keyingi vaqtda holatini aniq etish mumkin bo‘ladi.
Bunda dinamik sistemaning holat vektori berilgan deyiladi. Sistemaning holatini ko‘p hollarda
qulay bo‘ladigan geometrik ko‘rinishda ham tasvirlash mumkin. Buning uchun holatlar fazosi
yoki fazalar fazosi kiritiladi. Bu fazoda koordinata o‘qlariga dinamik kattalik qo‘yiladi. Turli
sistemalar uchun fazalar fazosining o‘lchami turlicha bo‘ladi. Masalan, (2.2) ossillyator uchun
ikkiga teng bo‘lib, holat oniy koordinata va tezlik bilan beriladi.
Sistemaning dinamikasi fazalar fazosidagi tasvirlovchi nuqtaning harakati, faza
trayektoriyasi bilan aniqlanadi. Dinamik sistema to‘g‘risida so‘z borganda, xususan, nazorat qilib
bo‘lmaydigan tashqi ta’sirlardan holi bo‘lgan muayyan nazariy abstraksiya ko‘zda tutiladi.
Boshqa tomondan, tebranuvchi sistema – fizik tabiati turlicha bo‘lishi mumkin bo‘lgan real fizik
dunyo obyektidir. Nazariy natijalarni aniq berilgan sistemaga tadbiq qilinganda obyektning fizik
jihatiga e’tibor berish kerak bo‘ladi. Hozircha bu ikki tushunchani farqlamaymiz.
Har qanday dinamik sistema kabi tebranuvchi sistemalarni konservativ va dissipativga
ajratish qabul qilingan.
Avval mexanik tebranishlarga qaraymiz. Kechayotgan tebranish jarayonida dinamik
o‘zgaruvchilar bilan bog‘langan to‘liq (kinetik plyus potensial) mexanik energiya saqlansa, uni
13
________________________________________________________________________________________________________
Ya&NFK A.A.Abdumalikov
konservativ deb atash qabul qilingan. Ishqalanish yoki qarshilik kuchlari ta’siri natijasida
sistemaning energiyasi issiqlikka aylansa yoki yo‘qolsa, u dissipativ deb ataladi.
Yuqoridagi ta’rifni ixtiyoriy fizik tabiatga ega bo‘lgan tebranuvchi sistemalar uchun
tadbiq qilib bo‘lmaydi. Chunki ixtiyoriy sistemalarda faqat mexanik sistemalarga taalluqli
mexanik energiya tushunchasidan foydalanish mumkin emas. Demak sistemalarni konservativ
va dissipativga ajratish oddiy masala emas ekan. Bu kitob doirasida sistemalarni konservativ va
dissipativga ajratishda mexanika sistemalar uchun berilgan ta’rifni asos qilib olamiz. Ya’ni,
sistemaga ekvivalent mexanik modelni ko‘rsatish mumkin bo‘lsa, bunday sistemalarni
yuqoridagi ma’noda konservativ va dissipativga ajratish mumkin. Mexanik bo‘lmagan
konservativ sistemaga misol sifatida reaktiv elementlar – sig‘im va induktivlikdan tashkil topgan
elektr zanjiri (erkin tebranishlar konturi) ko‘rsatish mumkin. Bu zanjirga aktiv qarshilik ulansa, u
dissipativ bo‘lib qoladi.
Konservativ sistemalarning xotira, ya’ni istalgan uzoq vaqt boshlang‘ich holatni eslab
qolish xossasi bor. Masalan, (2.2) ossillyator istalgancha uzoq vaqt boshlang‘ich amplituda bilan
tebranadi. Boshqa boshlang‘ich shartga istalgancha uzoq vaqt o‘zgarmas qoladigan boshqa
amplituda to‘g‘ri keladi.
Dissipativ sistemalar uchun xos bo‘lgan muhim xususiyat – boshlang‘ich holat to‘g‘risida
xotirani yo‘qotishdir. Uzoq vaqt o‘z holiga qo‘yilgan sistemaning dinamikasi boshlang‘ich
holatga (hech bo‘lmaganda boshlang‘ich shartlar chekli oraliqdagi variatsiyasida) bog‘liq
bo‘lmay qoladi. Dissipativ sistemaning fazalar fazosida qaror topgan nuqtalar to‘plami attraktor
deyiladi. Attraktorga turg‘un muvozanat holat, chegaraviy sikllar misol bo‘la oladi. Chegaraviy
sikl – berk faza trayektoriyasi bo‘lib, unga yaqin turgan barcha trayektoriyalar o‘raladi.
Nochiziqli tebranuvchi sistemalarga xos va juda qiziqarli hodisa – avtotebranishlar bo‘lib,
u fazalar fazosida chegaraviy sikllar bilan uzviy bog‘langan. Avtotebranishlar – ba’zi dissipativ
sistemalarda aniq boshlang‘ich shartlarga bog‘liq bo‘lmagan va o‘z-o‘zidan yuzaga keladigan
tebranishlar bo‘lib, uning chastotasi, amplitudasi hamda shakli shu sistemaning parametrlari
bilan aniqlanadi (2.7-rasmda misollar keltirilgan). Avtotebranishlar radiotexnikada (elektron
avtogenerator – barcha turdagi uzatuvchi qurilmaning asosi), akustikada (hushtak, puflab
chalinadigan musiqa asboblari), aerodinamikada (hilpirayotgan bayroq, (samolet qanotining
noxush va xavfli tebranishlari) va boshqa sohalarda ko‘p uchraydi. Astrofizikada aniqlanishicha
sefeid deb ataluvchi yulduzlarning yorqinligi davriy ravishda o‘zgarib turishi avtotebranisga
misol bo‘ladi. Avtotebranishlar chiziqli nazariya orqali umuman tushuntirib bo‘lmaydi, chinki
chiziqli nazariya tebranishlar amplitudasi masshtab vazifasini o‘ta olmaydi. Avtotebranishlar
uchun esa amplituda muhim rol o‘ynaydi.
Turli tabiatli sistemalarda chiziqli tebranishlar bir nuqtai nazardan o‘rganish mumkinligi
XX asr boshlariga kelib aniq va ravshan bo‘lib qoldi. Chiziqli nazariya mustaqil yo‘nalish sifatida
shakllandi desa bo‘ladi.
Nochiziqli tebranishlar muammolari bilan olimlar osmon mexanikasi masalasida ilk bor
duch kelishgan. Xususan, ikki jism masalasi aniq yechimga ega. Bunda ikki xil – infinit va finit
harakat mavjud. Birinchi xil harakatda jism ochiq trayektoriyalar bo‘ylab harakat qiladi. Ikkinchi
xil harakatda esa jismlardan biri ellipsning fokusida joylashgan bo‘lib, ikkinchi shu ellips bo‘ylab
harakat qiladi.
Yuzaki qaraganda masala ozgina murakkablashganda, ya’ni uch jism masalasida
trayektoriyalar o‘ta murakkab ko‘rinishga ega bo‘lib qoladi. Hatto ma’lum bir shartlarda harakat
14
________________________________________________________________________________________________________
Ya&NFK A.A.Abdumalikov
xaotik tus oladi. Yana shuni ta’kidlash lozimki osmon mexanikasi aniq bir tipdagi masalalarni –
konservativ sistemalarni o‘rganadi.
( а) ( b) ( c)
2.7-rasm. Avtotebranishli sistemalarga misollar:
Do'stlaringiz bilan baham: |