O’zbekiston Oliy va o’rta mahsus ta’lim vazirligi Toshkent davlat sharqshunoslik instituti

12.1. PREDIKATIV MUNOSABATLAR. 
REJA: 
1.  
Gap haqida umumiy tushuncha. 
2.  
Predikativlik mohiyati 
3.  
Ega kesim munosabatlari 
 
 
Ko’pchilik tilshunos olimlar gapning asosida predikativ munosabat yotadi deb 
hisoblaydilar.  Ular  gapga  ta’rif  berganda  predikativlikni  ham  nazardan  chetda 
qoldirmaganlar  Masalan.  M.Irisqulov:  «Bir    yoki  bir  nechta  so’zdan  tashkil  topgan 
predikativlik xususiyatiga va ohang butunligiga ega bo’lgan, hamda nisbiy tugal fikr 
anglatadigan tilning muloqat birligi gap deyiladi»,-deb ta’rif bergan. 
 
Gapni  har  qanday  lingvistik  birlikdan  farqlochi  asosiy  belgi  predikativlik.  Bu 
masalada tilshunoslikda ikkita asosiy nuqtai nazar bor: 
1.  
Predikativlik - gap mazmunining voqeiy borliq bilan munosabatidir. 
2.  
Predikativlik-  gap  komponentlari  (tarkibiy  bo’laklari)  orasidagi  o’ziga  hos 
munosabat. 
 
Bu ikki nuqtai nazar bir qarashda bir-biriga qarama-qarshidek tuyulsada, lekin 
aslida ular bir birini to’ldiradi.  
 
Predikativlik-aytilayotgan  mazmunning  voqeilikga  munosabatidir  deydi 
akademik  Vinogradov.  Predikativlik-har  qanday  gapning  grammatik  ma’nosini 
ifodalasa,  predikativ  munosabat  ikki  markazli  gaplarda  ega  va  kesim  munosabatini 
ifodalaydi.  
 
Predikat-asli  mantiqiy  kategoriya  bo’lib  ko’pincha  grammatik  kesimga  mos 
bo’ladi. 
 
Arab  tilida  predikatsiya  ikki  element 
  ْد نرْسُلما  va   ِهرْي لِإ  ْد نرْسُلما  siz bo’lishi mumkin 
emas.  Bu  ikki  eliment  orasidagi  munosabat  ya’ni  predikativlik  arab  tilida 
  دا نررْسا  
deyiladi. Bunda  
  ْد نْسُلما kesimga (predikatga),  ِهْي لِإ  ْد نْسُلما  esa sub’ektga tog’ri keladi. 
 
Arab  nahvshunoslarining  gapga  bergan  ta’riflari  bir-bilan  farq  qiladi.  Ba’zi 
olimlar uchun  
   ة لُْجم  va    
 ملاك sinonimdir.  
Ibn  Hishom: 
    ِدرْص قلاب ُدريِفُلما ُلْور قلا  ورُه ُملاركلا  ya’ni «Gap, bu ma’lum maqsad bilan aytilgan 
foydali qavldir».  
Ibn  Uqayl: 
 
 اررهيلع ُتوكررُسلا ُنررِسُْيَ ُدرريفُلما ُفررفللا ورره ُملارركلا   ya’ni,  «Gap  -bu  unga  sukut  muvofiq 
keladigan foydali so’z (ifoda)dir».  
Zamaxshariy: «Gap biri ikkinchisiga kesim bo’lgan ikki ismdan iborat bo’ladi: 
  لمارع  دريز 
yoki 
  دريز  ب رر ض kabi fe’l va ismdan iborat bo’ladi.U  jumla deb ham, kalom deb ham 
ataladi». 
 
Ibn Hishom ularni sinonim demaydi va «
 
  ش ف ِملاكلا نم  معأ ُةلملجا و
ة دافلإا ملاكلا ُطر
»  
ya’ni  «Jumla  kalomga  nisbatan  umumiyroqdir,  kalomning  sharti  foydali  ma’lumot 
berishdir.»  
 
Arab  tilida  gap  kesimning  ifodalanishiga  ko’ra  ikki  turli  bo’ladi.  Ismiy  va 

---

 
 
 
131
 
 
 
fe’liy. Arab nahvshunos olimlari ism bilan boshlangan gapni «Ismiy gap», fe’l bilan 
boshlangan gapni «Fe’liy gap» deb ataydilar. Gapning boshlanishini hisobga olishdan 
murod 
 دنسلما  va 
 
 ِهيلإ  دنسلما  bo’lib ulardan oldin yuklamalar kelishining ahamiyati yog’.  
   Masalan: 
                         
           ديز  ماق  أ
 
-
       
 ةيسملاا ةلملجا
 
 
                         
           ديز  ماق  دق
-
        
ةيلعفلا ةلملجا