Ғ. м. қосимов менежмент ўзбекистоп Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги упиверситетлар ва олий техника

20.5. Менежмент тизимида раҳнамолик
Раҳнамолик — бу индивидуумга ва одамлар гуру- 
ҳига таъсир эта олиш қобилияти бўлиб, мақсадларга 
эришиш учун уларни ишлашга ундай олади (мажбур 
эта олади) ва иерархия зинапоясининг энг юқори- 
сида гуруҳ сардори ёки раҳнамоси жойлашади.
Раҳнамо ўзида интилувчанлик, қагьийлик, масъу- 
лиятни зиммасига олиш, маълум гуруҳлар фаолият 
йўналиш ини ўзгартириш, бошқариш, янгиликлар
278
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бўйича ечим қабул қилиш, келажакни кўриш каби 
хусусиятларга эга бўлиши керак.
Раҳнамоликнинг мазмунини тушунишнинг учта 
асосий йўли бор. Булар: шахеий сифат нуқтаи наза­
ридан, хулқий ва ҳолатли йўл. Шахеий сифат нуқтаи 
назаридан қаралган йўл муайян шахеий сифат ва са­
марали раҳбарлик қилиш орасидаги муносабат бор- 
лигини аниқлашга ҳаракат қилади. Хулқий йўл эса 
раҳбарлик қилиш одатларини тоифалашга имкон бе­
ради — бўйсунувчилари билан хулқининг муомала 
(ҳаракат) тарзи — якка ҳокимиятчиликдан муроса- 
созлик қилиш одатигача бўлган континуум (матема­
тик ибора). Раҳнамолик муаммоларини ўрганишга 
ҳолатли йўл эҳтиёжлар ва бўйсунувчиларнинг шах­
еий сифатлари, топшириқлар тавсифи, талаблар ва 
муҳитнинг таъсир кўрсатишлари ҳамда раҳбарда бор 
бўлган маълумотлар киради. Раҳбар — раҳнамо ҳар 
қандай ҳолатларда ўзини тута билиши лозим.
Рэнсис Лайкертнинг ф икрича, раҳбарлар ишга 
қаратилган ва одамга қараб иш кўрадиган гуруҳларга 
бўлинди. Лайкерт раҳнамолик одатларининг тўрт кон- 
тинуумини таклиф қилди: эксплуатация қилиш — ав- 
торитарли (ҳокимиятли), хайрихоэушк билан авто- 
ритарли, маслаҳат берувчи — демократияга асоос- 
ланган (халқ оммасига яқин, одамий, халқпарвар), 
қатнашишга асосланган.
Фидлернинг ҳолатли андозаси уч турда қаралади: 
раҳбар ва гуруҳ аъзоси орасидаги муносабат; масала- 
ларнинг тузилиши; ваколатли вазифалар. Митчел ва 
Хуаснинг «йўл-мақсад» атамаси: раҳбар нимани қила 
олди ва бўйсунувчиларнинг мақсадларига эриш иш ­
лари учун йўллар ёки воситаларни енгиллаштиришга 
нима қилди. Раҳбарнинг ҳаётий давр андозаси атро­
фида Херси ва Бланшарнинг таъкидлашларича, рақ- 
барнинг самарали одати ижрочиларнинг етуклик да- 
ражаларига боғлиқ ҳолда доим ҳар хил бўлади.
Раҳбар ечим қабул қилишда Врум-Йеттон андоза­
си 5 та кўринишдаги хулқ ва 7 та юзага келиши мум-
279
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

кин бўлган ҳолатларга асосланади. Ваҳоланки, бу на- 
зариялардан бирортаси тадқиқотларда, ишонтириш- 
да тўла ўз исботини топмаган бўлса ҳам раҳбарлар 
ҳолатга қараб бошқариш одатини танлашлари лозим- 
лигига шубҳа йўқ. Раҳнамонинг қандайдир битта оп­
тимал (энг қулай) одати йўқ.
Ҳозирги бозор муносабатига ўтиш даврида исло- 
ҳотчи раҳнамоларга ижтимоий буюртма кўпроқ бўла- 
ди, чунки бу кўринишдаги раҳбарлар ташкилотлар­
нинг таш қи муҳитига мос равишда қайта ташкил 
қилиш нинг технологик, техник, сиёсий, маданий 
муаммолари услубий асосини яхши биладилар. Улар 
аксарият ҳолларда қуйидаги усулларга таяниб таш­
килотни қайта ислоҳ қиладилар:
— удцалаш ва кўникмалар яратиш усули. Бунда 
субординация чизиғи: ким кимга бўйсунади, маса­
лалар қандай тақсимланади ва ажратилади;
— қобилиятларни шакллантириш усули. Ташкил 
қилиш қобилияти—бу алоҳида пухта билим ёки рақобат- 
да исботланган афзалликлар йиғиндисини ифодалайди;
— ҳалқани янгилаш усули. Бу — уддалаш, пухта 
билим ва маданият каби ноёб уйғунликни ташкил 
қилувчи кучни биргалиқдаги ҳаракатга йўналишини 
ташкил қилиш ва режалаштириш жараёнидир.
Раҳнамо ташкил этишнинг юқори босқичида бўли- 
ши ва у зарурий яхшиланиш учун мос муҳит яратиш- 
га ҳаракат қилиши керак. Бу кўринишдаги раҳнамо- 
лар ташкилотнинг барча ходимларини рағбатланти- 
р ад и , қ ў зға т а д и , қ ў л л а б -қ у в в а т л а й д и , и л гар и
етаклайди ва руҳлантиради.