«O‘zbekiston temir yo‘llari» aksiyadorlik jamiyati toshkent temir yo‘l muhandislari instituti

Yoriqlar ochilish enining hisobiy sxemasi 
 
15.1–rasm. Yoriqlar ochilish enini hisoblashga doir: a–element cho‟zilgan zonasining 
deformasiyasi, b–yoriqli kesim hisobiy sxemasi 
Oquvchanligi  fizik  chegarali  armatura  va  hamma  turdagi  betonlar  uchun  ξ
R
  qiymati 
jadval 18 va 19 [5] da berilgan. 
Egiluvchi  unsurlarning  normal  kesilishi  mustahkamlikka  hisoblash,  temirbeton 
qurilmalarining  ishonchli  ishlashini  kafolatlovchi,  tayyorlanish  jarayoni,  transportirovka  qilish 
va  yig„ish,  shuningdek,  binoning  xizmat  qilish  muddatini  aniqlash,  unsurlarning  ko„ndalang 
kesim  o„lchamlarini  va  cho„zilgan  ishchi  armaturaning  ko„ndalang  kesim  yuzasini  aniqlashdan 
iboratdir. 

---

246 
 
Normal  kesimning  mustahkamligini  statistik  va  dinamik  yuklarning  temirbeton 
qurilmalariga  hisobiy  ta‟siridan  olingan  hisoblash  zo„riqish  deb  hisoblanadi.  Normal  kesim 
bo„yicha  egiluvchi  unsurlarni  mustahkamlikka  hisoblash  chegaraviy  holatni  hisoblashdagi  1 
guruhga kiradi. Kesim mustahkamligini hisoblash asosiga quyida keltirilganlar kiradi: 
-  unsurlarning hisoblanayotgan kesimidagi ichki kuchni uning buzilish darajasi uchun 
aniqlanadi; 
-  cho„zilgan  betondagi  darzlar  bo„lgan  kesim  ko„rib  chiqiladi,  cho„zilishdagi 
betonning qarshiligi hisobga olinmaydi; 
- beton  siqilishidagi  qarshiligi  kuchlanish  deb  olinadi,  R
v
  ga  teng  va  kuchlanish 
epyurasini to„g„ri burchakli deb qabul qilinadi; 
- armaturadagi cho„ziluvchi kuchlanish o„zining hisoblangan qarshiligidan R
s
 dan ko„p 
bo„lmagan holda qabul qilinadi. 
Unsurlarning  normal  kesimidagi  kuchlanishni  aniqlash  statistik  hisoblab  bo„lmas  vazifa 
deb hisoblanadi, shuning uchun qidirilayotgan to„rtta qiymat (A, R
v
, A) lardan faqatgina ikkita 
statik  tenglamadan  foydalanish  mumkin:  ΣM=0  va  ΣN
x
=0.  SHuning  uchun  normal  kesilish 
hisoblash taxminiy bajariladi, ya‟ni to„rtta noma‟lumdan uchtasi berilgan – v, h, R
v
, va R
s
 yoki 
A
s
, R
s
 va R
v
. 
Ko„pgina  holatda  egiluvchi  unsurlar  zo„riqtirilgan  va  zo„riqtirilmagan  armaturalar  bilan 
o„zaklangan bo„lishi mumkin, shunga binoan cho„zilgan (S) va siqilgan 
(S) hisoblangan  kesim  yuzasi  (rasm  9.6).  Bunda  siqilgan  qismdagi  armaturaning  oldindan 
zo„riqtirish unsurlarning buzilishida so„nmagan bo„lishi mumkin. 
Oldindan  zo„riqtiruvchi  kuchning  so„nmagan  qismi  siqilganqismdagi  betonni  siqishda 
davom etadi va u unsurlarning ko„tarish qobiliyatini pasaytirish mumkin. SHuning uchun beton 
siqilishidagi kuchlanish tashqi yuk ta‟siridagi siqilishdagi kuchlanish bilan jamlanadi. 
Hisoblash  formulasini  olish  sxemasini  quyidagi  ko„rinishda  tasavvur  qilish  mumkin: 
kesimdagi egiluvchi unsurlarda maksimal egilish momenti bilan hayolan unsurlarni ikki qismga 
bo„luvchi  kesim  olamiz.  Bir  qismini  ko„rib  chiqish  uchun  qoldiramiz,  boshqa  qismini  tashlab 
yuboramiz,  uning  qolgan  qismga  ta‟sirini  siqilgan  betondagi  kuchlanishni  va  armaturaning 
ko„ndalang kesimidagi og„irlik markazini epyuraning og„irlik markaziga binoan ichki kuchlanish 
bilan almashtiramiz. 
To„sindan  qirqib  olingan  oddiy  o„zaklangan,  oldindan  zo„riqtirilgan  armaturali  unsurni 
ko„rib chiqamiz. Bu unsurga chap tomondan ichki kuchlanish ta‟sir qiladi. (yuqorida ko„rsatilgan 
dastlabki shartlar hisobga olganda NDS ning III bosqichi). 
Normal  kesim  mustahkamligini  istalgan  simmetrik  ko„rinishda  aniqlovchi  hisoblash 
formulasi ikki sharoitdan kelib chiqib unsurlarning muvozanatining chegaraviy holati  ΣM=0 va 

---

247 
 
ΣN
x
=0.  Bu  erda  va  keyin  ΣM=0  –  egilish  tekisligiga  normal  va  cho„zilgan  armatura  bo„yicha 
teng  ta‟sir  etuvchi  kuch  qo„yilgan  nuqtadan  o„tuvchi  o„qqanisbatan  ikki  kuch  momenti 
yig„indisi;  ΣN
x
=0  –  gorizontal  o„q  bo„yicha  hisoblanayotgan  kesimning  proeksiya  kuch 
yig„indisi. 
Qo„sh  armaturali  unsurlar  bu  –  shunday  unsurlarki,  ularga  armaturani  hisoblashlar 
bo„yicha cho„zilgan va siqilgan qismlarga o„rnatiladi. 
Siqilgan  qismda  beton  mustahkamligi  etarlicha  bo„lmasa,  ya‟ni  x   
R
  h
o
  bo„lganda, 
hisoblashlar bo„yicha siqilgan armaturani o„rnatiladi. Bunda kesimning ishchi balandligini h
o
 va 
beton  sinfini  oshirishning  iloji  yo„q.  SHuningdek  siqilgan  armaturani  unsurlarga  ikkita  belgili 
egiluvchi  momentlar  ta‟sir  etganda  o„rnatiladi  (kesilmagan  to„sinlar,  rom  to„sinlari  va  shu 
kabilar),  shuningdek  oldindan  zo„riqtirilgan  unsurlarda  oldindan  siqishni  ekssentrisitetini 
kamaytirish uchun. 
Egiluvchi temirbeton qurilmalari unsurlaridagi qiya kesimlari bo„yicha buzilish eguvchi 
moment  va  ko„ndalang  kuchning  bir  vaqtdagi  ta‟siri  natijasida  sodir  bo„ladi.  Qurilmaga  tashqi 
yuklanishning  ortishi  bilan  qiya  darzlarni  kesib  o„tuvchi,  armaturadagi  ichki  kuchlanish, 
shuningdek  betonning  siqilgan  qismidagi  kuchlanish  rivojlanadi.  Real  qurilmalarning  tayanch 
qismida,  ko„p  holatlarda  ko„ndalang  armaturada  kuchlanish  bo„ylama  armatura  va  betonning 
siqilgan  qismiga  nisbatan  oldinroq  chegaraviy  qiymatga  etadi.  Keyinchalik  yuklanishning  ortib 
borishi  bilan  qurilmada  zo„riqish  chegaraviy  qiymatga  etadi  yoki  ko„ndalang  armaturada  yoki 
beton  qiya  darzlarida  shunga  muvofiq  nishab  kesimdagi  unsurlarning  buzilishi  ikki  holatda 
bo„ladi. 
1 holat. Tayanchlarga etarlicha zulfinlanmaslik yoki bo„ylama armatura bo„sh bo„lganda 
amalga  oshadi.  Bir  qancha  yuklanishda  bo„ylama  armaturadagi,  ko„ndalang  va  bukilgan 
armaturadagi  qiya  darzlarni  kesib  o„tuvchi  zo„riqish  oquvchanlik  chegarasiga  etadi.  Betonni 
siqilgan qismining og„irlik markaziga nisbatan qurilmaning ikki qismida o„zaro burilish bo„ladi. 
(0 harfi bilan belgilaymiz. Rasm 11.1,a) va keyingi moment betonning siqilgan qismidagi kritik 
qiya darzlar buziladi. 
2  holat.  Ankerlashda  talab  me‟yorlari  bajarilgan,  etarlicha  baquvvat  bo„ylama 
cho„zilgan  armaturasi  bo„lgan  qurilmalarda  amalga  oshiriladi.  Bunday  armaturalarning 
bo„lishi qiya darzlari bo„lgan to„sin kesimlarini burilishiga qarshilik ko„rsatadi. 
>(2…2,5)h
o
  bo„lganida  kritik  qiya  darzlar  tayanch  oldidan  bir  qancha  masofadan  so„ng 
boshlanadi  va  uning  uzunlik  proeksiyasi  unsurlarning  ko„ndalang  o„qida  (S
o
)  h
o
  dan  to  2h
o
 
oralig„ida o„zgaradi. (rasm 11.2,b). SHunga o„xshash xavfli qiya darzlar rivojlanish holati yukni 
bir tekisda taqsimlanish ta‟sirida ham kuzatiladi. 

---

248 
 
Xavfli  qiya  darzlarni  paydo  bo„lishi  va  ularni  rivojlanishida  ko„ndalang  o„zaklash  va 
kesimlarni  qisqich  va  otgib(egik)lar  bilan  foizli  to„yintirishning  sezilarli  ta‟sir  etishi  o„ziga  xos 
xususiyatga  egadir.  Xavfli  qiya  darzlar  yo„lidagi  ozgina  qarshilikda  ham  rivojlanadi.  Demak, 
unsur  kesimini  ko„ndalang  armaturalar  bilan  to„yintirishni  ortib  borishi  natijasida  unsurlarning 
ko„ndalang o„qida kritik qiya darz proeksiyasi kichrayadi (S
o
). Bu holatda, qurilmaga chegarviy 
qiymatda yuklatilganda betonning siqilgan qismidagi kritik qiya darzlar bo„ylama armaturadagi 
chegaraviy holatga etgan zo„riqishga qaraganda oldinroq eziladi.  
Bir-biriga nisbatan qiya darzlardan bo„lingan ikkita to„sin oralig„ida siljish ro„y beradi. 
Bunda  zo„riqish  ko„ndalang  armatura:  qisqich  va  qayrilgan  joylardagi  kritik  qiya 
darzlardan o„tib chegaraviy oquvchanlikka yotadi. 
Qiya  kesim  egiluvchi  moment  bo„yicha  mustahkamligi  ta‟minlanmagan  bo„lsa, 
qurilmaning buzilishida 1 holat o„rin tutadi, 2 holat esa ko„ndalang kuch ta‟sirida amalga oshadi. 
Qiya  darzlarning  kritik  holati  bir  qator  omillarga  bog„liq,  ulardan  qurilmani  yuklash 
sxemasi bo„lib hisoblanadi. 
Qurilmani berilgan yuk bilan yuklanishini ko„rib chiqamiz. 
Tajribadan ko„rinadiki,  agarda kesim oraliqlari “a” (2...2,5) h
o
  dan  kam  bo„lsa,  u  holda 
xavfli qiya darzlar deyarli tayanchdan to tashqi kuch “F”gacha o„tadi. 
Kesimni ko„ndalang o„zaklash foizini kamayishi bilan xavfli qiya darzlar poloje bo„ladi 
va S
o
 qiymati ortib boradi. 
Egiluvchi  temirbeton  qurilmalarini  qiya  kesimining  mustahkamligini  tekshirish  uchun 
quyidagi hisoblashni bajarish zarur: 
- 
qiya darzlar orasidagi qiya polosaga ko„ndalang kuch ta‟sirini hisoblash; 
- 
Qiya 
darzlar  paydo 
bo„lganidan 
keyin  beton 
ular
 
orasidagi asosiy  siquvchi 
- 
kuchlanish  ta‟sirini  (ζ
m
)  va  bir  vaqtning  o„zida  ko„ndalang  armaturadan  tortiluvchi 
kuchni sezadi (rasm 11.3). Bu degani qiya darzlar orasidagi beton polosasi ikki o„qli zo„riqqan 
holatda  bo„ladi  (siqilish-cho„zilish).  Bu  holatda  beton  mustahkamligi,  bir  o„qli  zo„riqish 
holatiga nisbatan past bo„ladi.