|
CHeksiz Osmon ni ko‘rgandek bo‘ldim.
CHeksiz Ummon yoqasiga borib qoldim.
Bu “yuk” bilan dunyoda endi qanday yashayman” (68).
Abulxayr ko‘rgandek bo‘lgan Osmon va Ummon cheksizligini umuman
tasvirlash mumkinmi? “Lekin” va “uch nuqta” nimani bildiradi? Romanga
Sulton Husaynning Alisher qabrini ziyorat qilishi haqidagi rivoyat nega ilova
qilingan?
Bizningcha, rivoyat adabiyotdagi g‘oyatda noziklikni his etish kerakligini
alohida ta’kidlash uchun keltirilgan. Husayn xotiralaridagi bolalikka talpinib,
Dehlaviy nazokatini, Lutfiy hayratini, Navoiy xushholligining boisini e’tirof
etadi. CHunki u kayfiyat kishisi edi. Ruhiy holatlarni ilg‘ay olardi. Muallif
Abulxayrni “kuchga to‘lib, yashargan” holatda ko‘rmoqni istaydi. Zero, buyuk
ajdodlar ruhi madadkor kuchga ega deb biladi.
Alisher Navoiydek SHAXS siymosini yaratish Omon Muxtorning ruhiy
ehtiyojiga aylangan. U ongu tasavvuri, idrok qatlaridagi hayratdan tug‘ilgan o‘ta
nozik, yorqin mayllarni o‘z tabiati, iste’dod yo‘nalishiga mos, bisotini to‘laroq
59
namoyon etadigan janr – shaklda tasvirga aylantirishga uringan. Navoiy
shaxsiyati rasmiy andazalardan chetga chiqqani, to‘rt ilmiy mijoz doirasiga
sig‘magani uchun nosirning qalb tubidagi tuyg‘ular ham rasmiy munosabat –
qarashlardan farqlanadi. O‘ziga xos ifoda, ohang, tuyg‘u va ranglar tovlanishi,
muallif - hikoyachi siymosining epik bayon tarzi, xarakterlar yorqinligi bilan
ajralib turadi. Muallif Ollohning irodasi – taqdir hukmiga rizo bo‘lgan
g‘ussalarni sabr bilan engib, olg‘a intilgan taqdir kishisiga xos daholik va
fojiaviylikni uning qalbiga nigoh tashlab, “bekaslig‘da zor” o‘tgan umr bayoni
va ko‘ngil manzaralarini , his-tuyg‘u rasmini topishga uringan. His-tuyg‘ular
olamidan tasavvurlar tomon borar ekan, SHarq hayoti, madaniyati va odob-
andisha doirasida fikrlagan, oddiy holatlardan ham teran hayotiy ma’no topgan.
Tafakkurida yashab kelayotgan ruhiy voqelikni so‘zlab berishga uringan. Uni
shuurdagina tuyish, sezish, anglash mumkin. Buning uchun esa savqi tabiiyga
suyanmoq talab etiladi. CHunki Omon Muxtor talqini yangicha tafakkur, shakliy
islohot, tadqiqot va tahlil orqali kenchadi. Inson hayoti va kechmish romanda
ong va ruhiyatda aks etadi.
Omon Muxtor alohida olingan insonning davri, o‘zi va atrofini qurshagan
kishilarga munosabat bildirishni uning falsafasini teran anglashga intilishdan
boshlashi bejiz emas. “Ahli zuhd ichra maqsadg‘a yo‘l” topmagan Navoiy ishq
ahlidan edi. Navoiy tanlagan ustozlar, topgan do‘stlar, tayangan piri komillar,
valiylar falsafasidan ajratib, undagi qat’iyat va keskinlikni, hayotsevarlik va
insoniy erkni, asarlaridagi ramziy-kinoyaviy mazmunni tushunish, sir-sinoatning
tagiga etish mumkin emas.
Zohiran asar markazida Alisher Navoiy turgandek tuyuladi. Uning
Mashhad, Iroq, Sabzavor, Hijoz, Tus, SHeroz, Samarqanddagi hayotiga bir qur
nazar tashlanadi. Amir Ahmad Hoji (Vafoiy) kabi hokimlar, Hoji Fazlulloh
Abullaysiy singari xonaqoh sohiblari, ota-onasi, ukasi Darvesh Ali, jiyani Amir
Haydar, yaqinlari Sayyid: Hasan Ardasher, Pahlavon Muhammad, Amir
SHayxim Suhayliy, Amiri Maxdum Barlos, Xoja Afzal kabi mehribon, g‘amxo‘r
insonlar, ustozlar, tengdoshlar, maslakdoshlar haqidagi mulohazalar ham
60
romanda aks etganligini inobatga olsak, asarda chindan ham ishq ahli
tasvirlanganligining guvohi bo‘lamiz. Umuman esa, romanda yaralish va
yashashning mantig‘i to‘g‘risida so‘z boradi.
Muallif Navoiyning xalq va mamlakat hayotidagi o‘rnini tayin etish
uchun Ismoil Somoniy, Amir Temur davrlaridagi kuchli markazlashgan
mamlakatdagi yuksalish, taraqqiyot, obodonchilik, ilm-fan, san’at va madaniyat
gullab yashnaganiyu xalq osoyishtaligini keyingi shahzodalar davri bilan
qiyoslaydi. Alisher qismatini Husayn taqdiridan ajratib qaramaydi. Uni Sulton
Husaynning doimiy ishonchli maslahatchisi, mamlakat osoyishtaligining garovi
deb biladi. Inqiroz jarayonidagi o‘ttiz yildan ortiqroq davr osoyishtaligi nafaqat
Sulton Husayn iqtidori, balki uni xayrli amallarga undagan Navoiy salohiyati
bilan chambarchas bog‘lab talqin qilinadi. O‘rni bilan keltirilgan YUliy Sezar va
Mark Brut, Seneka va Neron o‘rtasidagi do‘stligu shogirdlik bilan bog‘liq
qiyoslar ikki inson o‘rtasidagi sharqona mehr-oqibat, olijanoblik, sadoqat
tuyg‘ularini ulug‘lashga, mamlakatdagi fayzli holatning o‘sha go‘zal do‘stlik
mevasi ekanligini ko‘rsatishga imkon beradi.
Omon Muxtor davr sharoiti, qismat o‘yinlari, toju taxt talashlari,
kutilmagan xastaliklar, bir-birini ko‘rolmaslik, dunyoqarashlarning turfa xilligi,
intim mayllardagi farqlanish kabi o‘nlab jihatlarni inobatga olib, xolis hukm-
xulosalar chiqarishga intilar ekan, unga temuriyzodalarning har biri o‘zicha
baxtsiz, hayoti foje tuyuladi. Nosir YAzdiy hayotini izohlash, Navoiy va Husayn
Boyqaro munosabatlarini tushunish, Mirzo Ulug‘bek va shahzoda Abdullatif
munosabatlariga oydinlik kiritish, hatto Kamoliddin Ali va Alisher bilan bog‘liq
o‘zaro tegishishlarni izohlashda ham xolis yo‘l tutadi. Na dushmanlik, na
g‘ayirlik, na-da rashk, balki oddiy insoniy munosabatlarni kuzatishga muvaffaq
bo‘ladi.
Romanda muallif tasavvuridagi fikr tasdig‘i uchun keltirilgan Navoiy
g‘azallari shoir devonlarida berilgan tartibga ko‘ra emas, ohangi va ifodalagan
holatiga ko‘ra farqlanadi. Omon Muxtor e’tibor bergan ayrim holatlar:
- Ishq va Zuhd ahli orasida parishonlanib, ikkilanib turishlik;
61
Do'stlaringiz bilan baham: | 
