Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

13-BOB  

---

232 
 
Ijtimoiy  xavfi  katta  bo’lmagan  yoki  og’ir  oqibatlarni  keltirib 
chiqarmagan  ehtiyotsizlik  orqasida  sodir  etilgan  jinoyat  uchun  uch  yildan 
ko’p  bo’lmagan  muddatga ozodlikdan  mahrum qilish, axloq tuzatish ishlari 
jazosi  o’rniga  shu  muddatga  xizmat  bo’yicha  cheklash  jazosi  qo’llanilishi 
mumkin.  
Xizmat bo’yicha cheklash kontrakt bo’yicha harbiy xizmatni o’tayotgan 
shaxsga  nafaqat  u  javobgarlikka  tortilayotgan  modda  sanksiyasida  ushbu 
jazo  ko’rsatilganida,  balki  xizmatchining  muayyan  qilmishi  uchun  modda 
sanksiyasida  axloq  tuzatish  ishlari  nazarda  tutilgan  bo’lsa  ham  qo’llanilishi 
(bu  hol  harbiy  xizmatchining  xizmat  vazifasi  bilan  bog’liq  bo’lmagan 
jinoyatga taalluqlidir) mumkin. 
 
Ushbu  jazoni  ijro  etishda  mazkur  jazoga  hukm  qilingan  aybdor  jazoni 
o’tash  vaqtida  mavjud  muhitdan  ajratilmagan  holda  o’z  ijtimoiy  foydali 
faoliyatini uzluksiz davom ettirish imkoniyatiga ega bo’ladi.  
Xizmat  bo’yicha  cheklash  jinoiy  jazo  chorasi  sifatida  axloq  tuzatish 
ishlari  bilan  mazmunan  o’xshash  (miqdori,  mohiyati  va  h.k.)  bo’lib,  ushbu 
jazolarning farqli jihatini ularning subyektida ko’rish mumkin. Ushbu jazoni 
ijro  etishda  mazkur  jazoga  hukm  qilingan  aybdor  jazoni  o’tash  vaqtida 
mavjud muhitdan ajratilmagan holda o’z ijtimoiy foydali faoliyatini uzluksiz 
davom ettirish imkoniyatiga ega bo’ladi.  
Xususan,  axloq  tuzatish  ishlari  jinoyat  sodir  etish  vaqtida  harbiy 
xizmatni  o’tamayotgan  fuqarolarga  nisbatan  qo’llanilsa,  xizmat  bo’yicha 
cheklash  jinoyat  sodir  etgan  vaqtda  amalda  harbiy  xizmatni  o’tayotgan 

---

233 
 
harbiylarga nisbatan qo’llaniladi. Yuqoridagilar asosida va JK 47-moddasini 
mazmunan  tahlil  etib  shunday  xulosaga  kelish  mumkinki,  xizmat  bo’yicha 
cheklash  harbiylarga  nisbatan  axloq  tuzatish  ishlarini  qo’llashda 
ifodalanadigan jinoiy jazo chorasidir.  
Jinoyat  qonun  hujjatlarida  ushbu  jazo  turining  mohiyati  mahkum  pul 
ta’minotining  muayyan  miqdorini  (10%dan  30%gacha)  ushlab  qolishda 
ifodalanadi,  xizmat  bo’yicha  cheklash  tariqasidagi  jazoni  o’tash  muddati 
davomida  mahkumning  mansabi,  harbiy  yoki  maxsus  unvoni  oshirilishi 
mumkin  emas,  jazoni  o’talgan  vaqt  esa,  uning  ko’p  yil  ishlaganlik, 
navbatdagi  harbiy  yoki  maxsus  unvon  hamda  pensiya  olish  uchun  asos 
bo’ladigan  xizmat  muddatiga  qo’shilmaydi.  Ushbu  jazo  turining  o’ziga  xos 
xususiyati  shundaki,  mahkum  harbiy  xizmatni  o’zi  xizmat  qilayotgan 
qismda,  o’z  harbiy  jamoasida  davom  ettiradi.  Bu    esa  uning  xulq-atvoriga 
ijobiy tarbiyaviy ta’sir ko’rsatadi. 
O’zbekiston  Respublikasi  Jinoyat-ijroiya  kodeksida  mazkur  jazoni  ijro 
etishga  alohida  e’tibor  berilgan  (141-147-moddalar).  Kodeksning  14-
moddasi 3-qismiga ko’ra, xizmat bo’yicha cheklash tariqasidagi jazo harbiy 
xizmatchi  xizmatni  o’tayotgan  joydagi  harbiy  qismlar  (muassasalar)ning 
qo’mondonligi tomonidan ijro etiladi.  
O‘zbekiston  Respublikasi  Jinoyat-ijroiya  kodeksining  141-moddasi 
xizmat  bo‘yicha  cheklash  tariqasidagi  jazoni  ijro  etish  tartibini 
mustahkamlaydi.  Unga  ko‘ra,  xizmat  bo‘yicha  cheklash  tariqasidagi  jazo 
ijrosini  mahkum  harbiy  xizmat  o‘tayotgan  joydagi  komandir  (boshliq) 
tomonidan ijro etiladi. 
Komandir hukm nusxasini va sud farmoyishini olganidan keyin uch kun 
ichida quyidagilarni ko‘rsatgan holda buyruq chiqaradi: 
-  mahkum  harbiy  xizmatchini  lavozim  va  harbiy  unvondan  ko‘tarishga 
taqdim etmaslik asosi va muddati; 
-  harbiy  xizmatchiga  navbatdagi  harbiy  unvon  berish  hamda  pensiya 
tayinlash uchun uning xizmat muddatiga qo‘shib hisoblanmaydigan vaqt; 
-  mahkumning  pul  ta`minotidan  davlat  foydasiga  o‘tkaziladigan 
chegirma  miqdori  (sud  hukmiga  ko‘ra  xizmat  bo‘yicha  cheklangan  harbiy 
xizmatchining  pul  ta`minotidan  chegirma  lavozim  va  harbiy  unvonga  doir 
maoshdan hisoblab chiqariladi) ; 
-  komandir  (boshliq)  buyrug’i  mahkum  harbiy  xizmatchi  e’tiboriga 
yetkaziladi  va  uning  shaxsiy  hujjatlar  yig’majildiga  hukm  nusxasi  bilan 
birgalikda qo’shib qo’yiladi; 
- komandir (boshliq) hukm ijro etilganligi haqida hukm chiqargan sudga 
uch kunlik muddat ichida xabar beradi. 

---

234 
 
O‘zbekiston  Respublikasi  Jinoyat-ijroiya  kodeksining  144-moddasi 
mahkum  harbiy  xizmatchi  harbiy  xizmatni  o‘tayotgan  harbiy  qism 
qo‘mondonligiga u bilan tarbiyaviy ishlarni o‘tkazish majburiyatini yuklaydi. 
Xizmat  bo‘yicha  cheklash  jazo  muddati  mobaynida  mahkum  harbiy 
xizmatchining lavozimi va harbiy unvoni oshirilishi mumkin emas. 
Qonun  harbiy  xizmat  bo‘yicha  cheklash  tariqasidagi  jazoni  ijro  etish 
muddatidan oldin tugatilishini ( JIK 147- moddasi) ham nazarda tutadi. 
Muddatidan  oldin  ozod  qilish  asoslari  turli  xil  bo‘lishi  mumkin. 
Birinchidan,  shartli  ravishda  muddatidan  oldin  ozod  qilish  yoki  ushbu 
turdagi jazoni yengilroq jazo bilan almashtirish, ikkinchidan, afv qilish yoki 
amnistiya aktlarining qo‘llanilishi, uchinchidan, ushbu jazo bilan jazolangan 
harbiy  xizmatchining  xizmatni  o‘tashning  alohida  sharoitlari  bilan  bog‘liq 
holatlarni belgilash. 
Harbiy  qism  komandiri  sudning  hukmini  ijro  etishdan  bo’yin  tovlagan 
taqdirda, u sud hujjatini ijro yetmaganlik uchun javobgarlik nazarda tutilgan 
O’zbekiston Respublikasi JK 232-moddasi bilan javobgarlikka tortiladi. 
Mahkum-harbiy  xizmatchi  xizmat  bo’yicha  cheklash  jazosining 
ijrosi(ta’siri)ni  oylik  ish  haqini  olgan  kuni  his  etadi.  Chunki,  o’sha  kundan 
boshlab sud hukmida ko’rsatilgan miqdordagi summa uning pul ta’minotidan 
ushlab qolinadi. O’zbekiston Respublikasining “Umumiy harbiy  majburiyat 
va  harbiy  xizmat  to’g’risida”gi  Qonuniga  (2002-yil)  muvofiq  harbiy 
xizmatchilarning pul ta’minoti uning harbiy mansabi bo’yicha oylik ish haqi 
va  harbiy  unvoni  bo’yicha  oylikdan  tashkil  topadi.  Xizmatni  kontrakt 
bo’yicha o’tayotgan shaxslar yuqoridagilardan tashqari turli qo’shimchalarni 
(uzoq  muddat  xizmat  qilganligi,  alohida  sharoitlarda  xizmat  qilganligi) 
shuningdek,  qo’shimcha  pul  to’lovlarini  (kalendar  yili  yakuni  bo’yicha, 
ta’tilga  ketish  vaqtida,  harbiy  xizmatni  yangi  joyda  o’tashga  o’tkazilishi 
munosabati  bo’yicha  )  oladilar.  Ushlab  qolish  yuqorida  ko’rsatilgan  barcha 
turdagi to’lovlardan amalga oshiriladi.  
  Mahkum  harbiy  xizmatchiga  harbiy  xizmatni  o’tash  vaqtida  kasalligi 
yoki  shikast  olganligi  munosabati  bilan  to’lanadigan  sug’urta  miqdoridan 
ushlab  qolinmaydi.  Mazkur  jazo  turini  ijro  etishning  boshqa  salbiy  oqibati 
ham bo’lib, u xizmat vazifasini o’zgartirishga ham ta’sir ko’rsatadi, xususan, 
xizmat  bo’yicha  cheklash  tariqasidagi  jazo  muddati  mobaynida  mahkum 
harbiy  xizmatchining  lavozimi  va  harbiy  unvoni  oshirilishi  mumkin  emas. 
Bunday  holda  komandir  (boshliq)ga  mahkumni  harbiy  qism  doirasida  yoki 
boshqa  qismga  ko’chirgan  holda  boshqa  teng  lavozimga  o’tkazish  huquqi 
beriladi  (JIK  145-m.).  Komandir  (boshliq)  jazoni  ijro  qilishning  maqsadga 
muvofiqligi, shuningdek, muayyan harbiy qismda teng lavozim mavjudligini 
e’tiborga olib, qaror qabul qiladi. Agar harbiy xizmatchining roziligi bilan u 

---

235 
 
boshqa qism yoki joyga o’tkazilgan bo’lsa, bu haqida hukm chiqarilgan sud 
xabardor  qilinadi.  Kontrakt  bo’yicha  harbiy  xizmatni  o’tayotgan  shaxs 
muayyan qismda yoki boshqa joyda harbiy xizmatni o’tashga rozi bo’lmasa, 
u  bilan  tuzilgan  kontrakt  bekor  qilinishi  mumkin.  Bu  holda  ham  hukm 
chiqargan  sud  xizmat  bo’yicha  cheklash  jazosini  boshqa  turdagi  jazo  bilan 
almashtirishi uchun xabardor qilinadi.  
  Ushbu jazo turi nafaqat jazolash, balki tarbiyaviy ta’sir choralarini ham 
nazarda  tutadi.  Xizmat  bo’yicha  cheklash  tariqasidagi  jazoni  o’tayotgan 
harbiy  xizmatchilar  bilan  ular  sodir  etgan  jinoyatning  xususiyatini,  ijtimoiy 
xavflilik darajasini va mahkumning shaxsi,  shuningdek, xulq-atvori, hamda 
harbiy  xizmatga  munosabatini  inobatga  olgan  holda  tarbiyaviy  ish  olib 
boriladi  (JIK  144-m.).  Bunday  tarbiyaviy  ishlarning  shakli  va  usullari 
qonunda  ko’rsatilmagan,  ammo  tarbiyaviy  ishlarni  olib  borishda  ular  sodir 
etgan  jinoyatning  xususiyati,  ijtimoiy  xavflilik  darajasi  va  mahkumning 
shaxsi,  shuningdek,  xulq-atvori  va  harbiy  xizmatga  munosabatini  e’tiborga 
olish lozimligi ko’rsatilgan, ya’ni mazkur ishni tashkil qilish va o’tkazishda 
individual yondashuv talab qilinadi. Qonunda tarbiyaviy ishlarni olib borish 
vazifasi  harbiy  qism  komandiri  zimmasiga  yuklatilgan  bo’lsada,  qoidaga 
ko’ra uni shaxsiy tarkib bilan tarbiyaviy ishlarni olib borish bo’yicha uning 
o’rinbosari  olib  boradi.  Ushbu  ishga  ofitserlar  va  serjantlar  tarkibidan 
tajribali  va  obro’li  xizmatchilar  jalb  qilinishi  bilan  birga,  qismda  faoliyat 
yuritayotgan  jamoat  tashkilotlari  (masalan,  ofitserlar  kengashi,  ayollar 
kengashi,  “Kamolot”  YoIH  BT  va  h.k.)lar  ham  ishtirok  etadilar.  Qism 
komandiri  mazkur ishni nazorat  qiladi, shuningdek, shaxsan o’zi u yoki  bu 
tarbiyaviy xususiyatdagi tadbirni o’tkazishi mumkin. Asosiysi tarbiyaviy ish 
tizimli va chuqur o’ylangan tarzda, harbiy xizmatchidagi muayyan jinoyatni 
sodir  etilishiga  turtki  bo’lgan  sifatlarni  bartaraf  qilishga,  neytrallashtirishga 
qaratilishi  kerak.  Xizmat  bo’yicha  cheklash  tariqasidagi  jazo  muddati 
mobaynida  mahkum-harbiy  xizmatchining  lavozimi  va  harbiy  unvoni 
oshirilishi  mumkin  emas.  Xizmat  bo’yicha  cheklash  muddati  tugashidan 
kamida  uch  kun  oldin  komandir  (boshliq)  jazo  ijrosi  tugaydigan  sanani 
ko’rsatib  buyruq  chiqaradi.  Mazkur  buyruqda  avvalo,  jazoning  ijrosi 
tugaydigan  muddat,  ya’ni  uning  oxirgi  kuni  ko’rsatiladi.  JK  47-moddasi  2-
qismiga  ko’ra,  ushbu  jazo  chorasining  muddati  oylar  va  yillar  bilan 
o’lchanadi.  Shuningdek,  buyruqda  harbiy  xizmatchining  pul  ta’minotidan 
chegirib  qolishning  to’xtatilganligi,  lavozim  va  harbiy  unvonini  ko’tarish 
muddatlarining  tiklanishi  ko’rsatilishi  kerak.  Buyruqning  nusxasi  hukm 
chiqargan  sudga  yuborilishi  shart.  Bu  sudga  ushbu  turdagi  jazoning  ijrosini 
nazorat  qilish  imkonini  beradi.  Qonunda  xizmat  bo’yicha  cheklash  jazosi 

---

236 
 
ijrosini muddatidan ilgari to’xtatish yoki tugatish imkoniyatlari ham nazarda 
tutilgan.  
Bunday jazodan:  
- ushbu jazoni boshqa yengilroq jazo bilan almashtirish; 
- amnistiya akti yoki avf etish asosida; 
- aynan ushbu harbiy xizmatchi tomonidan xizmatni o’tash bilan bog’liq 
bo’lgan alohida holatlarga ko’ra muddatdan ilgari ozod qilish mumkin.  
O’zbekiston  Respublikasining  “Umumiy  harbiy  majburiyat  va  harbiy 
xizmat  to’g’risida”gi  qonuniga  muvofiq  kontrakt  bo’yicha  xizmatni 
o’tayotgan  harbiy  xizmatchi  tuzilgan  kontrakt  bekor  qilinishi  munosabati 
bilan  harbiy  xizmatdan  muddatdan  ilgari  bo’shatilishi  mumkin.  Mazkur 
qonunga  muvofiq  va  JIKning  165-  moddasiga  binoan  mahkum  kasalligi 
tufayli yoki mehnat qobiliyatini yo’qotganligi munosabati bilan ham jazodan 
ozod  qilinishi  mumkin  (bunday  hollarda  harbiy-tibbiy  komissiyaning 
xulosasi  talab  qilinadi).  Ayol  harbiy  xizmatchilar  xizmat  bo’yicha  cheklash 
tariqasidagi  jazoni  o’tashdan  homiladorlik  va  tug’ish  ta’tili  berilishi 
munosabati bilan ham ozod qilinadilar.