Мусахон Исаков Дилобар Рўзиева

Горизонтал диверсификация - фирма ассортиментини айни пайтда 
ишлаб чикарилаётган махсулотлар билан боглик булмаган, бирок 
мижозларнинг кизикишини уйготиши мумкин булган махсулотлар билан 
тулдириш. 
Конгломерат диверсификация - фирма ассортиментини на фирмада 
кулланаётган технологияларга, на ишлаб чикарилаётган махсулотларга, на 
хозирги бозорга хеч кандай алокаси булмаган махсулотлар билан тулдириш. 
Концентрик (марказлаштирилган) диверсификация - фирма 
ассортиментини мавжуд товарларга техник ва маркетинг нуктаи назаридан 
ухшаш булмаган махсулотлар билан тулдириш. 
Трансмиллий корпорациялар турли маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи 
фирмаларни сотиб олиш орқали диверсификациялашадилар, кўп ҳолларда 
ишчи кучининг фақат бир саноат тармоғига боғлиқ бўлиб қолиши муаммоси 
мавжуд. Бу айниқса ихтисослашув даражаси юқори бўлган соҳаларга
тааллуқлидир, 
Бундай ҳолатда меҳнат билан таъминлашнинг минтақалар бўйича 
диверсификацияси юз беради. Агар диверсификацияга берилган ушбу таъриф 
В
а унинг шаклларига синчиклаб назар ташласак, улар орасида зиддият 
борлигининг гувоҳи бўламиз, яъни таърифда «бир турдаги маҳсулотга ўта 
боғлиқ бўлиб қолмаслик» тўғрисида фикр юритилса, унинг шаклларида 

---

215 
нафақат бир турдаги маҳсулот, балки бир турдаги бозор» бир турдаги 
тармоққа боғлиқликни юмшатиш лозимлиги таъкидланади.
Америкалик иқтисодчилар 
С.Фитпер, Р,Дорнбуш, 
Малензилар 
диверсификацияни 
«таваккалчиликни 
бир 
нечта 
активларга 
тақсимлаш 
орқали 
унинг 
даражасини 
пасайтиришга 
йўналтирилган 
стратегия» 
сифатида 
аниқлайдилар, 
Уларнинг 
фикрича, диверсификациянинг асосий қоидаси «ҳамма тухумларни 
битта саватда сақламасликдан иборат». Мазкур таъриф бир мунча умумийроқ 
характерга эга бўлсада, диверсификациянинг иқтисодий моҳиятини тўлиқ 
ўзида акс эттиради. 
Яна бир англиялик иқтисодчи Дэвид Скотт диверсификация мазмунини 
бир мунча бошқачарок тушунади. Унинг фикрича, диверсификация «бу турли 
хил корхоналарнинг қимматли коғозлар сотиб олиш орқали улардан келадиган 
фойда миқдорини барқарорлишишини таъминлашдир». Кўриниб турибдики, 
бу таърифда ҳам «барча тухумларни битта саватда сақламаслик» тамойили 
устун ўринга эга. Шу билан бир қаторда бу таърифда молиявий 
диверсификация масаласига асосий эътибор қаратилган. 
Шундай қилиб, диверсификация - бу олдиндан қўйилган мақсад эмас, 
балки объектив жараённинг вужудга келиши натижасида амалга 
ошириладиган мажбурий чора-тадбирдир. Юқоридаги таърифларни 
умумлаштирган ҳолда, саноат ишлаб чиқаришини диверсификациялашга биз 
қуйидагича таъриф бердик: саноат ишлаб чиқаришини диверсификациялаш - 
бу бирор-бир маҳсулот ишлаб чиқаришга боғлиқликни камайтириш, капитал 
ресурсларини оқилона жойлаштиришни таъминлаш, янги иш ўринларини 
яратиш, янги бозорларни эгаллаш ва анъанавий бозорларда мавқеини 
мустаҳкамлаш миқёси ва синергетик самарага эришиш мақсадида саноат 
ишлаб чиқариши кўламини кенгайтиришга қаратилган чора-тадбирлар 
мажмуидир.