|
Tobi`inlar davri. Saxobalar davri xakida mavjud ma`lumotlarga kura ular orasida kuplab
shogirdlarga ega bulgan fakixlar mavjud edi. Keyinchalik ularning bu shogirdlari ilm soxasida,
xususan fikx ilmida katta xizmatlar kildilar. Ular biror muammoni xal etishda fakatgina ogzaki
fatvo berish bilan cheklanmay, balki ezma asarlar koldirganlar. Mana shunday ezma asar
koldirgan olimlarning birinchilaridan Urva ibn Zubayr (vaf.94\712 y) bulgan. Birok
manbalarning ma`lumot berishicha uning barcha ezgan kitoblari enib ketganligi sababli keyingi
avlodga etib kelmagan. Fikx ilmiga ddoir asarlarni boblar va fasllarga bulib tasnif kilish ilk
asrdaek boshlangan edi.
Buyuk mujtaxidlar (taba`a tobi`inlar) davri. Bu davrda Abu Xanifa, Molik bin Anas,
Muxammad ibn Idris ash-Shofiy, Axmad ibn Xanbal, al-Avzo`iy, Dovud az-Zoxiriy kabi buyuk
fakixlar etishib chikkanlar. Ularning xaeti faoliyati ijodi xususida kuplab ilmiy ishlar olib
borilganiga karamasdan etarli emas. Bu davrda ikki: «asxob ar-ra`y» (fikr tarafdorlari) va «asxob
al-xadis» okimlari vujudga keldi. Asxob ar-ray okimiga Irokda Kufa maktabi vaikllari
tomonidan asos solindi. Bunga avvalo axli sunna va-l jamoaning buyuk imomi Abu Xanifa (80-
150\699-767) poydevor kuydi. Muxim fikx ilmiy akademiyasini shakllantira olgan Abu Xanifa
ilmiy masalalarda kupincha «ra`y»ga suyanar edi. Shunga kura «ra`y» xanafiy mazxabining
shakllanishi va xarakatlanishining asosiy xususiyatini tashkil etadi. Xadis tuplashda kies va
istixsonni keng eyishda. Islom dini akidalarini ma`lum bir tartibga solishda va shu bilan birga
shariat xukmlari va konunlarini ustuvor dalillar asosida ilmiy tarzda ta`lim berish uslubini ishlab
chikishd Abu Xanifa katta xizmat kilgan. Xanafiy mazxabining asosiy manbalari kuyidagichadir:
Al-Kur`on; As-Sunna; Al-Ijmo; Al-Kies; Al- Istixson;
Imom Abu Xanifa. Xanafiy mazxabining asoschisi al-Imom al-Azam Abu Xanifa an-
Nomun ibn Sobit al-kufiy (80-150\699-767) forslardan bulib, Umaviylar (661-750) va
Abbosiylar (750-1258) davlati ayni avj olgan davrda yashagan taba tobi`inlardandir. Manbalarda
uning otasi Sobit asli Xurosandan ekanligi kayd etilgan. Abu Xanifaning uzi esa, Anas ibn Molik
bilan uchrashgan va undan «Ilm talab kilish xar bir muslim uchun farzdir» xadisini rivoyat
kilgan, shunga kura u tobi`inlardan, degan ma`lumotni uchratish mumkin. Kasbi gazlama
savdosi bilan shugullanish edi. eshlik chogidaek Kur`onni ed olgan. 18 yil ustozi Xammod ibn
Abi sulaymondan taxsil olgan. Fikx ilmini Ibroxim an-Naxa`iy va ash-Sha`biydan olgan. Abu
Xanifaning etuk shogirdlaridan Muxammad ibn al-Xasan ash-Shayboniy (132-189\709-805),
Abu Yusuf (113-182\731-769)larni aloxida aytib utish zarur.
Imom Molik. «Asxob al-xadis» okimiga Xijozda Madina maktabi vakillari tomonidan asos
solindi. Bunga axli sunna imomlaridan Molik ibn Anas (93-179\712-795) «uz amalietida fakat
Kur`on va xadisga suyanish ta`limoti»ning asoschisi buldi. Manbalarga kura Molik ibn Anas
butun umri davomida Madina shaxridan chikmagan. Imom Molik nomi bilan mashxur bulgan
mazkur fakix Molikiy mazxabining asoschisidir. Molik ibn Anasning mashxur «Kitob al-
Muvatto`» nomli asari mavjud.
Imom Shofi`iy. Yukorida nomlari va asoschilari zikr etilgan bu 2 okimni axl as-sunna
imomlaridan bulmish Imom Shof`iy nomi bilan mashxur Muxammad ibn Idris ash-Shofi`iy
(151-179\767-804) nazariy jixatdan birlashtirgan. U Shofi`iy mazxabining asoschisi bulib «al-
Umm» nomli asar muallifidir.
Axmad ibn Xanbal. Keyinchalik «as-Salafiyyun»lar okimi tarafdori bulib axl as-sunnaning
turtinchi imomi deb e`tirof etiladigan Imom Axmad ibn Xanbal (164-241\781-855) uz faoliyatini
olib bordi. U Xanbaliy mazxabining asoschisidir. Imom Axmad ibn Xanbal «al-Musnad»
asarining muallifidir.
Buyuk mujtaxidlar davrida yukorida zikr etilgan mujtaxidlar nomi bilan boglik asosiy
sunniy xukukiy mazxablar paydo buldi va uz ta`limotini shakllantirdi.
Taklid davri. X-XII asrlarga kelib fikx ilmi uzining rivojlanish tarixida keyingi boskich,
ya`ni «taxlid davri»ga utdi. Bu davr fikx ilmi davrlar an`anasi ta`siri ostida rivojlanib, yuksak bir
makomga erishgan vaktga tugri keladi. Yukoridagi davrlardan ma`lum bulgani kabi buyuk
mujtaxidlar vujudga keldilar, ularning tarafdorlari paydo buldilar. Turli mazmundagi asarlar
ezildi va sharx etildi. Bu davr fakixlarida taxlid ruxi kuchli edi. Ularda asosan uzlaridan oldingi
mujtaxidlarning fikrlarini «shar`iy nass» sifati kabul etar edilar. Shunday bulsada bu davr
fakixlari orasida uzlarining ilmiy-amaliy faoliyatlari natijasida mislsiz bebaxo asarlar yaratgan
allomalar etishib chikdi. Ularning bu asarlari uzok davr mobaynida muxim manba bulib xizmat
kilish bilan birga, xozirgi kunda xam uz mavkeini va kadr kimmatini yukotgani yuk.
VIII asrning oxiri- IX asrning boshlarida Movorounnaxrda islomdagi axl as-sunnaning
Xanafiyya mazxabi tarkala boshladi. Buxoro va Samarkand shaxarlarida shu mazxab ta`limoti
asosida Movarounnaxr fikx maktabi tarkib topdi. Movarounnaxrlik fakixlar teran bilimlari,
kimmatli asarlari bilan islom dunesida katta shuxrat kozondilar. Fakixlarning davlat xukmron
doiralari, xalk ommasiga ta`siri juda kuchli edi. Diniy va ijtimoiy xaetda uchraydigan barcha
muammoli masalalar fakixlar orkali echilgan. Fikx shaxs, oila va jamiyat xaeti turli
shaxobchalari masalalarini kamrab olganligi tufayli Movarounnaxr maktabi namoyandalari bu
ulka xalklari an`analari, urf odatlarini umumislom mavkelaridan turib taxlil kilishdek vazifani
bajarganlar. Movarounnaxrlik fakixlarning bir necha avlodlari faoliyati orkali maxalliy
xalklarning tarixiy, xukukiy an`analari islom madaniyatida uz aksini topdi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
