Neft-gazkimyo sanoati texnologiyasi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

48 
 
8-mavzu. Moylarni erituvchilar bilan selektiv tozalash. 
 
8.1. Moylarni tozalash jarayonida tanlovchi erituvchilardan foydalanish 
 
Moy    frakstiyalari    uglevodorodlarning  har-xil  sinflari    va    geterostiklik 
birikmalarining  aralashmalaridan  iboratdir.  Uglevodorodlarni    fizik  xossalari  ularni 
ma’lum  sinflarga    mansub  ekanligiga  va  molekulyar  massalariga  bog’liqdir.  
Geterostiklik uglevodorodlarni  fizik xossalari boshqalardan  farqli bo’lib,  ular  har-xil 
haroratlardan har-xil tezlikda organik erituvchilarda saylanib eriydilar.  
Saylovchi  (yoki  selektiv)  erituvchilar  deb  shunday  suyuq    moddalarga 
aytiladiki,  ular  ma’lum  haroratda  neft   mahsulotlari  aralashmasidan  faqat  maqsadda 
tutilgan  komponentlarni  ajratib  oladigan,    bu  jarayonda  boshqa  uglevodorodlarni 
eritmasdan va ularda erimasdan  qoladigan moddaga aytiladi.   
Tozalash  maqsadlari  uchun  shunday  erituvchilar  tanlab  olinadiki,  ular  bir-
biridan  keskin  farqlanadigan erkin haroratda har-xil moddalarni eritadigan bo’lsin. 
Ba’zan  erituvchilar  uglevodorodlarni  yaxshi  eritadi  va  keraksiz  komponentlar 
eritmalardan  cho’ktirilib,  osongina  ajratiladi.  Shu  prinstipga  asosan  smola-asfaltenli 
birikmalar (deasfaltlab) va qattiq uglevodorodlar ajratib (denarafinlab) olinadi.  
Erituvchilarni  selektivligi  ideal  emas,  ya’ni  erituvchi  fazalardan    birini  to’liq 
eritadi va ikkinchisini qisman. Masalan:  fenol polistiklik aromatik uglevodorodlarini 
yaxshi  eritadi,  lekin    shu  bilan  birga  moyni  uglevodorodlarini  ham.    Shuning  uchun 
fenolni  tanlovchanligi  pastdir,  lekin  umumiy    erituvchanlik  qobiliyati  yuqoridir. 
Selektivlikni  pastligi  natijasida    ekstrakt  yoki  gach  bilan  birgalikda  moyni 
qimmatbaxo  komponentlarini  ham  olib  chiqib  ketiladi,  deasfaltizatga  esa  smola  va  
asfaltenlar o’tib ketadi.  
Birinchi  hodisada  moyni  chiqishi  kamayadi,  ikkinchisida  esa  deasfaltizatni 
sifati pasayadi.  
Erituvchilarga  (fenol,  furfurol,  dixloretan,  spirtlar  va  ketonlar)  suv  va  benzol, 
toluol  qo’shilsa  ularni  selektivligini  va    erituvchanlik  qobiliyatini  o’zgartirib 
yuboradi. Suv qo’shilganda erituvchini selektivligi ortadi lekin umumiy erituvchanlik 

---

49 
 
qobiliyatini    pasaytiradi.  Benzol  va  toluolni  qo’shish  esa  selektivligini  (erituvchini) 
pasaytiradi  va  umumiy  erituvchanlik  qobiliyatini  ortiradi.  Erituvchilar  quyidagi  
talablarga javob berishi kerak:  
a) Erituvchi keng harorat oralig’ida o’zini tanlovchi - erituvchanlik qobiliyatiga 
ega bo’lishi kerak. 
b) Erituvchi tozalanayotgan mahsulotda o’zi erimasligi kerak. 
v) Fazalarni tez ajratib olish uchun erituvchini va moyni zichligidagi farq katta 
bo’lishi kerak. 
g) Erituvchi kimyoviy barqaror va inert bo’lishi kerak (xom-ashyoga nisbatan), 
zaxarli bo’lmasligi va portlashga xavfsiz bo’lishi  kerak.  
d)  Erituvchi engil va to’liq regenerastiya qilinishi kerak. 
e)  Erituvchi  past  parlanish  haroratiga  ega  bo’lishi  kerak,  chunki  buning 
natijasida    sovutishga  berilayotgan  suvni    sarfi  kamayadi  va  umuman  energetik 
xarajatlar kamayadi. 
j) Erituvchi arzon va defistit bo’lmasligi kerak. 
Moylarni  tanlovchi  erituvchilar  bilan  tozalash  jarayoni  uchun  quyidagi 
faktorlar muximdir: 
1. Jarayonni  harorati. 
2. Moy frakstiyasini erituvchida eruvchanligini kritik harorati. 
3. Xom-ashyo va erituvchilarni nisbati. 
4. Erituvchini xom-ashyo bilan o’zaro ta’sir usuli. 
Bosim suyultirilgan gazlarni erituvchi sifatida  ishlatilganda (propan, SO
2
 gaz) 
o’z ta’sirini  ko’rsatadi.  
Erituvchini  moy  eritmasidan  va  kerak  bo’lmagan  komponentlar  eritmasidan 
regenirlash bir necha bosqichda  amalga oshiriladi: 
a) Erituvchini oldin yuqori yoki atmosfera bosimida xaydab olinadi. 
b) Suv pari bilan xaydab olinadi. 
v) vakuum ostida xaydaladi. 
Tozalangan  mahsulotda  erituvchini  qoldiq  miqdori  0,005-0,02%  dan  ortiq 
bo’lmasligi kerak. 

---

50 
 
Moylarning  qimmatbaho  uglevodorodlari  gach  yoki  ekstraktga  o’tib  ketishi 
mumkin.  Bu asosan erituvchini etarli darajasida selektiv bo’lmaganligi  natijasidadir. 
Buning  natijasida    o’zini  tuzilishi  bilan  kimmatbaxo  va  keraksiz  komponentlar 
oraligida  turgan  uglevodorodlar  yukotiladi.  Bu  komponentlarni  yana    ichki  rafinat 
deyiladi. Bu komponentlarni yo’qotilishi  asosiy mahsulotni chiqishini pasaytiradi.