Neft-gazkimyo sanoati texnologiyasi

 
Benzinlarning guruxli kimyoviy tarkibi. 
To’g’ri  xaydash  benzinlari  uglevodorodlarning  uchta  sinfi:  alkan,  tsikloalkan  va 
arenlarni saqlaydi. Parafinli neftlar va gazokondensatlarning benzinli fraktsiyalari 50 
%  va  undan  ortiq  n-alkanlarni  saqlaydi.  Izoalkanlar  orasida  asosan  2  va  3-  xolatda 
bitta  alkil  guruxini,  odatda  metilni  saqlagan  birikmalar  ko’pchilikni  tashkil  qiladi. 
TSikloalkanlar  asosan  metilalkangan  tsiklogeksan  va  tsiklopentanlardan  iborat.  S
2
 
radikalli  tsikloalkanlarning  miqdori  katta  emas.  120-200  S  dagi  og’ir  benzinli 
fraktsiyalarda  15  %  gacha  bitsikloalkanlar  bor.  Benzinli  fraktsiyalarda  S10  gacha 
bo’lgan  arenlarning  barcha  izomerlari  mavjud,  ammo  moluol,  m-ksilol  va 
psevdokumal  (1,2,4-trimetilbenzol  ko’pchilikni  tashkil  qiladi.  To’g’ri  xaydalgan 
benzinlarda arenlarning umumiy miqdori 2-30 %. 
 
Ikkilamchi  jarayon  termik  va  katalitik  krekinglar  benzinlarining  to’g’ri 
xaydalganlaridan  farqi  shundaki,  ularda  alkanlar,  tsikloalkan  va  arenlardan  tashqari 
alkanlarning  parchalanish  va  tsikloalkanlarning  degidrogenlash  maxsulotlari  bo’lgan 
olefinlar saqlanadi.  
 
Termik  kreking  benzinlari  ko’p  miqdorda  olefinlarni,  shu  jumladan  dienlarni 
va  kam  miqdorda  arenlarni  saqlaydi.  G’arbiy  Sibir  xomashyosini  kokslash 
jarayonining  benzini  40  %  gacha  yaqin  alkan-tsikloalkanlarni,  50  %  gacha  olefinlar 
va qolganlari – arenlarni saqlaydi. 

---

28 
 
 
Katalitik  kreking  benzinlarining  alkanlari  asosan  izotuzilishi  gomologlardan  
tarkib topgan; benzin 50 % gacha olefinlarni, shu jumladan tsikloolifenlarni va 30 % 
gacha to’yinmagan  yon zanjirli arenlarni saqlaydi.  Katalitik riforming benzini 50-70 
% gacha arenlarni. 40-45 % gacha alkan – tsikloalkanlar va 1-1,5 % gacha olifenlarni 
saqlaydi.  Alkilat  va  izomerizat  asosan  izoalkanlardan  iborat.  Gidrobenzol  tarkibida 
85  %  dan  ortiq  arenlar  bor.  Nouglevodorodli  birikmalar  benzimda  nisbatan  uncha 
katta bo’lmagan kontsentratsiyalarda  mavjud. Oltingugurt, azot  va kislorod saqlagan 
birikmalarning miqdori 1-2 % dan oshmaydi.  
 
Benzinlardagi  oltingugurtli  birikmalarni  eksplutatsion  xossalarga  ta’sir  etish 
darajasiga qarab  faollarga  (karrozion-agressiv-elementar oltingugurt,  vodorod sulfid, 
merkaptanlar) va nofaollarga (sulfidlar, tiofenlar) bo’lishi mumkin. To’g’ri xaydalgan 
benzinlardagi  oltingugurtli  birikmalar  orasida  S  va  H
2
  Sning  ulushi  katta  emas, 
merkaptanlarniki-20-40% 
gacha 
nisbiy, 
qolganlari 
oltingugurtning 
nofaol 
moddalaridir.  
 
Benzinlarning  tarkibida  juda  kam  miqdorda  azotli  birikmalar  (0,01-0,03  %) 
bo’lib,  ular  yoqilg’ilarning  eksplutatsion  xossalariga  deyarli  ta’sir  ko’rsatmaydi.  Bu 
birikmalar  azotli  asoslar  (piridin,  xinalin,  izoxinalin,  akridin  va  aminlar)dan  va 
neytral  moddalar  (pirrol,  indol,  karbazol  va  porfirinlar)  dan  tarkib  topgan. 
Benzinlarda  xomashyodan o’tadigan  yoki  uglevodorodlarning oksidlanishi  natijasida 
hosil  bo’ladigan  kislorodli  birikmalar  mavjud.  Tovar  benzinlarda  nordon  korrozion-
agressiv  moddalarning  miqdori  0,01  %  massdan  ortiq  emas  (kislotalik  kon/100  sm
3
 
ga  3  mg  dan  ko’p  emas).  Benzinlarda  nordon  birikmalar  yig’indisining  10%  ga 
yaqinini  fenollar,  qolganini,  kislotalar  tashkil  qiladi.  Nordon  birikmalar  benzinlarni 
ishlab  chiqarishda    ishqorlantirish  bilan  yo’qotiladi.  Neytral  kislorodli  birikmalar 
(spirt,  efir,  aldegid  va  ketonlar)  benzinlarda  kam  miqdorda  bo’ladi  va  deyarli 
eksplutatsion xossalariga ta’sir qilmaydi.