Министерство высшего и среднего специального образования республики узбекистан ўзбекистон республикаси

САМАРҚАНД ВИЛОЯТИ ТЕХНОГЕН ХАВФИ ЮҚОРИ БЎЛГАН
СУҒОРИЛАДИГАН ЕРЛАРДА ОЛИБ БОРИЛГАН ЭКОЛОГИК
МОНИТОРИНГ ИШЛАРИНИ ТАДҚИҚ ҚИЛИШ 
Ҳасанова С (302-ГКК (БИК) гуруҳи талабаси СамДАҚИ).,
Бобобеков И.Н (СамДАҚИ)., Ғозиев Т.Ч (СамҚХИ). 
Республикамиз мустақилликка эришгач суғориладиган ерлардан оқилона фойдаланиш, 
уларнинг унумдорлигини мутассил ошириб бориш ҳамда уларни муҳофаза қилишга алоҳида 
эътибор қаратилмоқда. Маълумки, тупроқ унумдорлигига кўплаб омиллар салбий таъсир 
кўрсатади. Шундай омиллардан бири тупроқларнинг оғир металлар билан ифлосланишидир.
Тупроққа тушган оғир металлар биокимѐвий оқимларга қўшилади ва табиий 
тизимларнинг экологик барқарорлигини бузади. Вақт ўтиши билан бу токсик элементлар кўп 
миқдорда тўпланиб тупроқни таркиби ва физик-кимѐвий, микробиологик хоссаларини 
сезиларли равишда ўзгартиради. Оқибатда бу тупроқдаги биогеоценозларга, тирик 
организмларга ва улар экологиясига салбий таъсир кўрсатади [1,2,3]. Шунинг учун ҳам ҳар-
хил объектлар атрофида жойлашган тупроқлардаги оғир металлар миқдорини аниқлаш, уларга 
турли-хил антропоген омилларни таъсирини ўрганиш ва улар миқдорини камайтириш 
йўлларини ишлаб чиқиш тупроқ унумдорлиги ва экологиясида катта рол ўйнайди. 
Самарқанд вилояти суғориладиган тупроқлари шароитида оғир металларнинг 
тарқалишида асосий манбалардан бири ушбу ҳудудда жойлашган кимѐ комбинати 
ҳисобланади. Комбинатнинг узоқ муддатли фаолияти натижасида (1954 йилдан буѐн) ундан 
чиққан чиқиндилар атрофдаги тупроқларни оғир металлар билан ифлослантириб келган [3]. Шу 
мақсадда биз ушбу ҳудуддаги суғориладиган ерларнинг оғир металлар билан ифлосланишини 
мониторинг қилиш ишларини олиб бордик.
Тадқиқотда тупроқ таркибидаги оғир металлардан кобальт ва мишяк элементлари 
аниқланди. Бунда тупроқ намуналари олиш ва анализ қилиш умумқабул қилинган услубларда 
олиб борилди.
Ўрганилган ҳудудда оғир металлардан мишяк элементининг энг кўп миқдори 
комбинатнинг ғарб ва шимолий-ғарб йўналишларида 1500 метр узоқликкача бўлган 
масофаларда кузатилди. Кобалт элементи билан комбинатнинг асосан атрофи ҳамда ғарб ва 
шимолий-ғарб йўналишларидаги тупроқлар кучли ифлосланган, бу элементнинг энг кўп 
миқдори 550 мг/кг бўлиб, у комбинатнинг шимолий-ғарб йўналишида кузатилди. Оғир 
металларнинг тупроқда тарқалиши кимѐвий комбинатдан йўналишлар ва масофалар бўйича 
ўзгариб боради. Оғир металлар билан энг кўп зарарланган тупроқлар кимѐвий комбинатнинг 
ғарб, шимолий-ғарб ва шимол йўналишларида учрайди. Элементларнинг бу йўналишларда кўп 
бўлиш сабаби, узоқ вақт давомида комбинатдан чиқарилган чиқиндилари (пирит кукуни, 

---

246 
колчедан ва бошқалар) шу томонларга ташланган ва улар очиқ ҳолатда сақланганлиги 
натижасида шамол, ѐмғир ва суғориш сувлари билан атроф- муҳитга тарқалган. Бундан 
ташқари комбинат трубаларидан чиқаѐтган чанг ва дудларнинг шарқ ва жанубий-шарқ 
йўналишидан эсаѐтган доимий шамол натижасида ғарб ва шимолий-ғарб йўналишлар томон 
тарқалиши ҳам оғир металлар тарқалишида муҳим ўрин тутади. Комбинатнинг жануб ва шарқ 
йўналишидаги тупроқлар оғир металлар билан кам ифлосланган. Комбинатдан узоқлашаган 
сайин оғир металлар миқдори ҳам ўзгаради ва 1500 метр узоқликдан сўнг миқдори камая 
боради. Оғир металлар билан энг кучли ифлосланган ҳудудлар комбинатнинг ғарб йўналишида 
-2000 метр, шимолда-1500 метр, жануб ва шарқ йўналишларида эса 1000 метргача бўлган 
масофаларда кузатилади. Келтирилган масофалардан сўнг тупроқ таркибида оғир металлар 
миқдори кескин камайади ҳамда комбинатдан 5000 метр узоқликдаги масофаларда баъзи 
йўналишларда ўрганилган айрим элементлар миқдори фон миқдорига яқинлашади ѐки 
тенглашади.
Олиб борилган мониторинг ишлари натижалари асосида қуйидагича хулосага келиш 
мумкин. Самарқанд кимѐ комбинати фаолияти натижасида суғориладиган ерлар оғир металлар 
билан кучли ифлосланган. Уларнинг тупроқда тўпланиши ва тарқалишига узоқ йиллар 
давомида комбинатдан чиқарилган турли-хил қаттиқ чиқиндиларнинг комбинат атрофига 
ташланганлиги ҳамда уларнинг очиқ холда сақланиши шунингдек комбинат трубаларидан 
чиқаѐтган чанг ва дудларнинг шамол таъсирида атроф-муҳитга тарқалиши сабаб бўлган.
Шунинг учун ушбу ерларда тупроқ таркибидаги оғир металларни камайтириш бўйича
мелиоратив тадбирлар олиб бориш зарур. 
Фойдаланилган адабиѐтлар. 
1. Абдуллаев Х.А. Биогеохимия ва тупрок мухофазаси асослари. Тошкент. ―Ўқитувчи‖ 1989. 
2. Алексеев Ю.В. ―Тяжелые металлы в почвах и растениях»‖ Л. Агропромиздат. 1987. 141 с. 
3. Бобобеков И. Техноген ифлосланган типик бўз тупроқлардаги оғир металлар миқдорини 
камайтиришга органик ва минерал ўғитларнинг таъсири (Самарқанд кимѐ комбинати 
атрофи тупроқлари мисолида). Қ.-х. ф.н илмий даражасини олиш учун ѐзилган диссертация 
автореферати. Тошкент 2006. 22 б.