Gaz va tabiiy gazlar

2-topshiriq. Matnni  rus tuliga tarjima qiling. 

 

3-topshiriq. Matnni o‘qing, ot turkumiga oid so‘zlarni birlik va  ko‘plikda 

yozing. 

 

4-topshiriq. Tayanch so‘zlar ishtirokida gap tuzing. 

 

 

 

Neft 

 

Kishilar neftni qadimdan bilishgan. Suv olish uchun quduq qazilganda 

yer  tagidan  suv  o‘rniga  o‘tkir  hidli  qora  rangdagi    moysimon  suyuqlik 

chiqqan  vaqtlar  ham  bo‘lgan.  Bu  qora  moy  o‘ziga  xos  xususiyatiga  ega 

bo‘lib,  yaxshi  yongan  (u  bilan  birga  chiqadigan  gaz  kabi).  Neftning 

chiroqlarga  solinadigan,  g‘ildirak  o‘qlariga  suriladigan  turlari  bor.  Undan 

turli kasalliklarni davolovchi surkaydigan ham dorilar tayyorlanadi. 

Lekin  ichki  yonuv  dvigatellari  kashf  etilgunga  qadar  neftga  bo‘lgan 

ehtiyoj  unchalik  katta  emas  edi.  XIX-asr  o‘rtalarida  neftdan  kerosin  ajratib 

olindi. Kerosin chiroqlarni  yoritishda ko‘plab ishlatila boshlandi. Kerosinni 

ajratib olish jarayonida ajralib chiqayotgan benzin esa keraksiz deb dengizga  

oqizib yuborilardi. 

Neft  avtomobillar,  samolyotlar,  kemalar,  teplovozlar,    traktorlar, 

kombaynlar,  elektr  stansiyalari  va  zavodlarda  ishlatiladi.  Ularning 

dvigatellari, pech va o‘txonalari neftdan olinadigan benzin, kerosin, mazut va 

boshqa xil suyuq yoqilg‘ilarda ishlaydi. 

---

 

16 

Olimlar  neft  uglevodlar,  oltingugurt,  azot  va  kisloroddan  tashkil 

topganligini aniqlaganlar.  

Neft yer ostida juda chuqur joylashgan. Neftni chiqarib olish uchun bir 

necha kilometr chuqurlikda parmalab chuqur qazish kerak. 

Neft  yer  qa’rida  atrofidagi  gazlar  bilan  birgalikda  juda  katta  bosim 

ostida bo’ladi. Shuning uchun neft parmalab qazib bo’lingan quduqdan otilib 

chiqadi.  

Neft quduqlardan quvurlar orqali omborlarga jo‘natiladi, u yerdan esa 

temir  yo’l  sisternalariga  quyiladi,  okean  va  dengizlar  orqali  ulkan  neft 

kemalari  –  tankerlarda  tashiladi.  Ammo,  eng  yaxshisi  neftni  yer  va  suv 

ostidan o‘tgan neft quvurlari orqali kerakli manzillarga etkazgan ma’qul. 

Neft    konlari    yer    bag‘rining  turli  chuqurliklarida,  ayrim  jinslar   

orasidagi  bo‘shliqlarni  toldirgan      holda  boladi.  Agar    u  gaz    bosimi  ostida 

bo‘lsa,  neft quduqlari orqali yer   yuziga   ko‘tariladi. Neft  tiniq qo‘ng‘irdan 

qora ranggacha bo‘lgan o‘ziga xos hidli, moysimon suyuqlik. U suvdan biroz 

yengil va suvda erimaydi. Neft turli  uglerodlar aralashmasi bo‘lgani uchun 

aniq qaynash temperaturasi bo‘lmaydi. Neft qaysi konlardan olinganiga ko‘ra 

uning    sifati  va  miqdori  turlicha  bo‘ladi.  Masalan  Boku  nefti 

sikloparafinlarga  bo‘y  va  to‘yingan uglevodorodlar nisbatan kam. Grozniy 

va  Farg‘ona  neftlarida to‘yingan   uglevodorodlar birmuncha ko‘p bo‘ladi. 

Perm neftida  aromatik  uglevodorodlar bo‘ladi.          

 

Neftdan katta amaliy ahamiyatga  ega bo‘lgan turli mahsulotlar  ajratib 

olinadi. Dastlab  undan erigan  gaz  holidagi  uglevodorodlar (asosan metall) 

chiqarib  yuboriladi.  Uchuvchan    uglevodorodlar  haydalgandan  so‘ng    neft 

qidiriladi.  Birinchi  galda    molekulasida    uglerod  atomlari  uncha  ko‘p  

bo‘lmagan,  qaynash  temperaturasi    nisbatan    past  uglerod  bug‘  holiga  o‘tib 

haydaladi.  Aralashmaning    temperaturasi    ko‘tarilgan  sari  qaynash  

temperaturalari    ancha  yuqori  bo‘lgan    uglevodorodlar  haydaladi.  Shunday 

qilib  neftning    ayrim    aralashmalarini    yig‘ish  mumkin.  Neftni  qizdirish 

natijasida  aviatsia,  avtomobil    va    boshqalarga    ishlatiladigan    benzin, 

traktorlar    uchun    yoqilgi    sifatida  ishlatiladigan    ligroin,  traktorlar    reaktiv  

samolyotlar  va    raketalar  uchun    yoqilg‘i    sifatida  ishlatiladigan    kerosin 

yuqori      sifatli  dizel    yoqilg‘isi  olinadi.  Neftni  haydashdan    so‘ng    qolgan  

qoldiqdan    mazut  olinadi.  Mazutdan  ham  dizel  yoqilg‘isi  uchun    solyar 

moylari,  avtoraktorlar,    aviatsion    industrial  va  boshqalar    uchun  surkov  

moylari,  kosmetik  vosita  va    dorilarga    vazelin    olinadi.  Neftning    ba’zi 

nafidan gugurt,  shag‘am va boshqa  ishlab chiqarish  uchun parafin olinadi. 

 

---

 

17