M etning nom i tilga olinmasa, ulardan saqlanish mumkin, deb o ‘ylashgan

TERMINLARNING YASALISHI

Qadimgi adabiy til traditsiyalari asosida rivojlanib kelayotgan o'zbek 

tili mavjud borliqdagi voqea-hodisalami, tushunchalarni ifodalash uchun 

keng imkoniyatlarga ega.  Xususan, keyingi yillarda paydo b o ig an  va paydo 

boiayotgan  jamiki  yangi  tushunchalarni  ifodalash  borasida  o'zbek  tili ? 

o'zining rivojlangan tillardan ekanligini isbotlamoqda. Buni, ayniqsa, o'zbek 

tili terminologik sistemalarining ichki manbalar hisobiga rivoj topishi  miso- 

lida yaqqol ko'rish mumkin.

Aytish kerakki,  mazkur b o iim d a  term in yasash bilan bog'liq holatlar 

aynan so'z yasalishi bilan uyg'unlashadi.  Shu bois so'z yasalishi b oiim id a 

bu  holatlarni takrorlab  o'tmaymiz.

H ar bir  tilda  boiganidek,  o'zbek  tilida  ham   u  yoki bu  tu shunchani1

 

ifodalash uchun bir qancha usullardan foydalaniladi.  Professor Ayub G 'u - 

lomovning qayd etishicha, o'zbek tilida so'z yasashning besh xili mavjud. 

Bular  quyidagilar:

1.  Morfologik y o i bilan  yasash  (affiksatsiya).

2.  Sintaktik  y o i  bilan  yasash  (reduplikatsiya,  kompozitsiya,  a w re ' 

vatsiya).

3.  Leksik  yo‘1  bilan yasash  (bir  turkumdagi  so'zni  boshqa  turkumg 

ko'chirish  bilan  yasash).

4.  Semantik y o i bilan yasash.

5.  Fonetik  y o i  bilan  yasash  (ichki  o'zgarishlar yo'li  bilan  yasash).

Olib borilgan terminologik tadqiqot  natijalaridan shu narsa ayonki, Ц

yoki bu term inologik sistemada so'z yasash  yoilarining barchasiga hai 

birdekamal qilinavermaydi. Masalan, o'zbek kitobatchilik terminologivask 

termin yasashning, asosan, morfologik hamda sintaktik usullari eng sermah- 

sul  sanaladi.

Quyida o'zbek kitobatchilik terminologiyasi misolida termin yasashni 

affiksatsiya va sintaktik usullari bilan qisqa tanishamiz.

Umuman, o'zbek tilida affiksatsiya usuli bilan so'z yasash eng faol usullar­

dan biri  hisoblanadi.  Bu usulga ko'ra asosga so'z yasovchi qo'shim chala 

qo'shish orqali yangi so'zlar yasaladi.  Hozirgi o'zbek adabiy tilida so'z ya­

sovchi  affikslar,  aniqrog'i,  so'zning  morfem  strukturasida  so'z  yasovch 

sifatida ajraladigan affikslar juda ko'p.  Lekin ularning hammasi ham yangi

11 2

---

yangi so£zlar yasalishida qatnashavermaydi. Ulardan ayrimlari hozirda ham 

yangi so‘zlar yasalishida qo‘llanayotgan bo‘lsa, ba’zi affikslar esa so‘z yasash 

funksiyasini deyarli yoki butunlay to ‘xtatgan.  Hozirgi o'zbek adabiy tilida 

ellikka yaqin ot yasovchi affiks mavjud bo‘lsa-da,  ularning o ‘zbek tili termi- 

nologik sistemalaridagi mahsuldorlik darajalari turlichadir.

0 ‘zbek tilida -chi affiksi ot yasovchilar ichida eng faol hisoblanadi. 0 ‘zbek 

kitobatchilik terminologiyasida bu affiks ishtirokida biror kasb, mutaxassislik 

yoki muayyan xizmat sohasi bilan shug'ulianuvchi shaxs nomlarini ifodalov- 

chi term inlar yasaladi:  -muqovachi,  -yozuvchi,  -matbaachi,  -poligrafchi,  -