«bi» (keskir qurol, pichoq)
ot shaklidan yasalganligi haqidagi fikrlar ham
bor. Keyinchalik «biti» ning xitoy tilidan o'zlashganligiga oid taxmin-larni
M .Resenen ham da J.K losonlar ham m a’qullaydilar. E.Sevortyanning
ta ’kidlashicha, taklif qilingan ushbu etimologik fikrlar kam chiliklardan
xoli emas. Chunki, qadimgi turkiy m anbalarda ot ko‘rinishidagi p i — piet
qayd etilmagan. S huboisbolsa kerak, M. Rcscnen, ayni zamonda, xitoycha
«piet»
ning aynan «biti» uchun asos ekanligiga shubha bilan qaraydi.
G.fon der Gabelens turkcha «biti»nihind-evropa manbalariga oidbo£lgan
yunoneha «pittahioy» bilan ham bog'laydi. Bu fikrni keyinchalik E.Polivanov
ham qo‘llab-quwatlaydi, lekin uning fikricha, biuik < bitik xitoy tilidan
dastlab mo'g'ulchaga, so'ngra esa, mo‘g‘ul tili vositasida turkiy tilga o‘zlashgan.
E.Polivanov o ‘z tadqiqotida turkiy tillarga xos bofgan bitmoq hamda yozmoq
fe’llari haqida so‘z yuritib, bitmoq fe’li, asosan, sharqiy hududlarda yashovchi
tu rk iy xalqlarga, xususan, o ‘zbeklarga, yozm oq fe’li esa, k o ‘proq
g‘arbiydagilarga - usmonli turklari vatatarlarga xosligini avtadi. E.D.Polivanov
fikrining tasdig‘i sifatida turk tilidagi «bitmek» fe’lining tarixda hamda hozirgi
kunimizdagi m a’no anglatishi bilan qiziqib ko‘rdik. «Turk tilining etimologik
lug‘ati»da bitgi so‘ziga quyidagicha izoh berilgan: «Turkcha bitimek (yazmak)
so‘zidan «bit-gi -> bitgi» (yozma bo'lgan, yozilgan, arabcha kitap). Bu yerda
til nuqtayi nazaridan ahamiyat berilishi kerak b o ‘lgan muhim bir nuqta
bor: biti, bitigso ‘zlari Osiyo turkchasida kitob, maktub m a’nolarini ifodalaydi.
Holbuki, A nadoli xalq tilida esa, « о ‘sib (k o ‘payib) ketmoq, urchimoq,
yetishmoq, mahsulot holiga kelmoq»
m a’nolarini ifodalovchi «bitmek» fe’li
qadimgi turk tilida «yazmak» ma’nosida qollangan «bitimek» bilan ma’nodosh
bo'lgan va undan bitg(k)i (kitap) so‘zi yasalgan. Bitki (arabcha nebat) xalq
tilida (shevada) bitgi shaklida ham talaffuz qilinadi, am mo bu yerda bitgi
butunlay boshqa m a’no - kitap m a’nosini anglatmoqda». Bitgi leksemasi
hozirgi turk tilida qadimgi turk tilida anglatgan m a’nolaridan birontasini
ham ifodalamaydi. Uning hozirgi shakli bitki bo‘lib, quyidagi m a’noda
ishlatiladi: «(Botanikaga oid) Tushgan yerida ildiz otib, hosil beruvchi,
so‘ngra esa, qurib ado boluvchi o ‘t-maysa yoki daraxt kabi o ‘simliklaming
umumiy nomi, nabotot. «Bitki bitleri» - o ‘simlik (bitki))аг&л yashovchi daraxt
biti kabi o ‘simlik hasharotlarining umumiy nomi va hokazo». Ushbu izohdan
ko'rinadiki, qadimgi turk tilida faol qo‘llanishda b o lg an
bitgi//bitki so‘zi
1 1 9