Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Yuklamalar  substansial  qiymatining  uslubiy˗pragmatik  xoslanishi. 

Yuklamalar  boshqa  yordamchi  so‗zlarga  nisbatan  pragmatik  qiymatining 

yuqoriligi  bilan  xarakterlanadi.  Xususan,  unda  shaxsiy  munosabatning  nutqiy 

vaziyatdan  kedib  chiqqan  holda  ifodalanishi  pragmatik  xoslanishning  asosini 

tashkil qiladi. Masalan, - dir yuklamasi qo‗yidagi lisoniy  vositalarga qo‗shilganda 

gumon ma‘nosini voqelantiradi va u so‗zlashuv, badiiy uslubga xosligi, o‗z lisoniy 

imkoniyatlarini  voqelantirishi  uchun  ana  shunday  pragmatik  qulay  vaziyat 

bo‗lishini taqozo qiladi. Bunda uslub turi, u aks ettirgan nutqiy vaziyat pragmatik 

muhitni tashkil qiladi. Shu bilan birga, so‗zlovchining o‗zi ifodalayotgan voqelikka 

munosabati ham ushbu pragmatik vaziyatga hamkorlik qiladi. Ulardan ayrimlarini 

ko‗rib o‗tamiz:  

1)  so‗roq  olmoshlariga:  kimdir,  nimadir,  qaysidir,  qandaydir,  qachondir, 

negadir, qayeridir, qayoqqadir kabi;  

2)  kesim  vazifasida  kelgan  ot,  sifat,  son,  olmosh,  sifatdosh  shakllariga:  - 

Bilmadim,  qizidir  (N.Aminov).  E,  u  qarib  ketgandir  –  o„shandayoq  sendan  to„rt-

besh yosh katta edi (E.A‟zam);  

3)  bor,  yo‗q  modal  so‗zlariga:  -  Kecha  Shahnozaning  oldiga  borib  keldik. 

Isitmasi qirqdan tushmayapti. Sizning ham qizingiz bordir, axir! (O„.Hoshimov);  

4)  emas  to‗liqsiz  fe‘liga:  Fikr-qarashlari  ham  o„shanga  moslanib  qolgani 

uchun faqatgina o„zi aybdor emasdir, axir! (E.A‟zam);  

5) -dir gumon yuklamali so‗roq olmoshlari, otlar ko‗makchilar bilan yoki har 

xil  grammatik  (son,  daraja,  egalik,  kelishik  v.b.)  shakllarida  kelishi  mumkin. 

Bunda ko‗makchilar va grammatik ko‗rsatkichlari -dir yuklamasidan oldin keladi. 

Chunonchi:  

---

70 

 

a)  bilan  ko‗makchili  bo‗lak:  Qomati  nimasi  bilandir  tarvuzga  o„xshab 

ketadigan militsioner paydo bo„ldi (O„.Hoshimov);  

b)  uchun  ko‗makchili  bo‗lak:  He  uchundir  lovullar  ko„zi,  /  Titroq  ichra 

qoladi o„g„lon (U.Azim);  

v)  qaratqich  kelishigi  -ning  bilan  shakllangan  bo‗lak:  ...  Shahnoza 

kimningdir  muzdek  kafti  peshonasiga  tekkanini  sezib  seskanib  ko„zini  ochdi 

(O„.Hoshimov);  

g) tushum kelishigi  -ni bilan shakllangan bo‗lakka: Nimanidir anglagandek 

bo„ldim (O„.Hoshimov);  

d)  chiqish  kelishigi  -dan  bilan  shakllangan  bo‗lak:  Bu  makondagi  yagona 

mehribonlari Tolya Vasyuk qay go„rdandir kavlashtirgan eski bir asbobni bilagiga 

bog„lab o„lchab ko„rilgan edi, qon bosimi o„lar darajaga tushib ketibdi (E.A‟zam);  

ye)  o‗rin-payt  kelishigi  -da  bilan  shakllangan  bo‗lak:  Shiftning  qayeridir 

«qirs»  etdi,  qayerdadir  kaltakesak  chirqilladi,  Turobjonning  qulog„i  jing„illadi 

(A.Qahhor);  

j)  jo‗nalish  kelishigi  –ga  bilan  shakllangan  bo‗lak:  Aftidan,  uning  bu  kabi 

kori badi kimgadir kerak (E.A‟zam);  

z)  egalik  qo‗shimchalari  bilan  shakllangan  bo‗lak:  Nimasidir  hindiylarga 

tortib  ketadigan,  sochlari  oq  aralash  qaddiraso  bir  kishi  ko„zoynagini  yiltillatib 

tepasida jilmayib turibdi (E.A‟zam);  

-dir  yuklamasi  gumon  ma‘nosini  shakllantirishda  alla-  morfemasi  bilan 

yaqin pragmatik yaqinlikni yuzaga keltiradi. Masalan: