|
Yuz harakatlari (fizionomiya) yordamida insonni inson tomoni
dan idrok qilish, o‘zgalar fikriga javob qaytarish, tana a’zolari
rangining o‘zgarishi hisobiga shaxslararo munosabatga kirishishda
namoyon bo‘luvchi noverbal nutq turiga mimika deyiladi.
Tabassum, jilmayish, miyig‘ida kulish, lab qisish va cho‘chchaytirish,
til chiqazish, qosh uchirish va suzish, xullas turli psixologik holatlami,
ayniqsa hissiy kechinmalarni aks ettiruvchi kommunikativ, interaktiv,
pertseptiv xususiyatli nutq turi mimika bo‘lib hisoblanadi. Mimika yor-
dami bilan haqgo‘ylik, quvlik, yoqtirish va yoqtirmaslik, samimiylik va
ikkiyuzlamachilik, hasad: quvonch, qayg‘u, baxtiyorlik singari yuksak
tuyg‘ular namoyish etiladi. Xush yoki noxush kechinmalar aks etilayot-
ganligidan kelib chiqqan holda muomala jarayoni qisqa muddatli, yoki
uzoq muddatli vaqt mezonini namoyon qiladi, qayg‘u, baxt hislarini
ifodalab keladi. U mono vaziyatni, diada, triada, poliada ko‘rinishidagi
'
Noverbal nutq
'
turini shartli ravishda
quyidagi ko‘rinishlarga
ajratish mumkin: imo-
ishora, exologik, ya’ni
aks-sado, mimika,
signifikatsiya, panto-
mimika, daktilogik
(barmoq nutqi).
J
hida ahamiyat kasb etgan.
171
shaxslararo munosabat shakllarini yaqqol aks ettiradi, fikmi uzatish, qa
bul qilish, ta ’sirlanish, ruhlanish kabi fonksiyani bajaradi. Hayotiy tajri-
baning ko‘payishi bilan ichki kechinmalami (interiorizatsiyalash) tashqi
voqea-hodisalarga almashtirish (eksteriorizatsiyalash) bilan yakunlanadi,
ko‘pincha individual va ijtimoiy tarbiya vazifasini bajaradi.
Yuz harakatlari, tana a ’zolari, qaddi-qomat yordami bilan
fikrlarni uzatish, syujetli qoidali, m a’noli, dramatik kechinmali
noverbal nutq turi pantomimika deb ataladi.
0 ‘z m ohiyati k o'lam i bilan m im ikadan ustuvor xususiyatga ega
b o ‘lib, axborotlar, intim holatlar, m urakkab kechinm alar yuzasidan
o ‘zgalarga m a’lum ot uzatish tarzida hukm suradi. Insonda turm ush
tajribasi ortib borishi, kasbiy faoliyat m azm unini rollarga va syujetga
asoslangan holda ssenariysini yaratish, vaziyatga qarab qisqa va uzoq
m uddatli inform ativ funksiya bajaradi. Pantom im ika yum or hissini,
q o ‘rqinch tu y g ‘usini, zahm at obrazini, dahshat kechinm asini o ‘zida
aks ettirib, k o ‘pincha kom m unikativ funksiyani ijro qiladi, hissiy
aloqa o ‘m atish orqali taassurotlar m ukam m alligi ta ’m inlanadi.
Tashqi ta ’sirlanish va uning teskari aloqasi kulgida, k o ‘z yoshlarida
(xoh quvonchli, xoh q ay g ‘uli b o ‘lishidan q a t’i nazar) ifodalanib, as-
sotsiatsiyalam i jonlantiradi va k o ‘lam ini kengaytiradi. Pantom im ika
sahna harakatiga nisbatan qobil, iste’dodli, iqtidorli salohiyat nam u-
nasini nam oyish etib, m axsus qobiliyatli shaxslar tom onidan m aqsad-
ga m uvofiq ravishda ijro qilinadi, lekin istisno tariqasida o ‘qituvchilik
faoliyatida ham unum li foydalaniladi. Yaqqol ruhiy hodisalar, holat
lar, xususiyatlar, shaxsning fazilatlari pantom im ika ijrosi davom ida
faoliyat subyekti tom onidan bajariladi.
Ayrim his-hayajonli shartli tovushlarda mujassamlashgan
axborot uzatish va qabul qilish maqsadini amalga oshiruvchi,
tabiiy to‘siqlarga urilib qaytuvchi aloqa vositasiga exologikyoki
sado nutqi deyiladi.
Exologik yoki aks-sado nutq turi bir tom onlam a aloqa (to g ‘-inson,
inson-jism ) negizida vujudga keladi, k o ‘pincha individual tovush ha-
rakati javo b, m asofa funksiyasini ijro etadi. Ekstrem al favquloddagi
hodisalar yuz berishi jarayonida shartli tovushlardan tuzilgan aloqa
172
usulidan foydalaniladi. Tovushlam ing qaytishi fazoviy cham alash,
m uayyan m o ija l olish uchun xizm at qiladi, q o ‘rqinch, hayajon, um id,
ishonch tu yg 'u larin in g aloqaga kirituvchi shaxslar ruhiy dunyosida
m ujassam lashishini ta ’niinlaydi.________________________________
Aniq shartli alomatlar orqali muayyan mantiqiy yuklamani
o‘zida aks ettiruvchi kommunikativ xususiyatli noverbal nutq
t uri signifikatsiya deyiladi.__________________________ _
U shartli belgilar, signallar, m odellar shaklida ifodalanishi m um
kin. U zoq m asofalarga xabar yoki m a’lum ot uzatish va qabul qilish
vositasi sifatida M orze alifbosi va shunga o ‘xshash «sun’iy til» nomi
bilan m ashhur kom m unikativ m anbalari faoliyat k o ‘rsatib kelm oqda.
H ar bir «signal» o ‘z k o ‘lam i, takrorlanish s u r’ati, tem bri, chastota-
si bilan m uayyan m a’lum ot uzatish yoki qabul qilish im koniyatiga
ega b o 'lib , shartli alom atlar negizida m azm un yoki m ohiyat yota-
di («doza», «porsiya» deb nom lanadi). M orze alifbosi va shunga
o ‘xshash signifikatsiya hozirgi zam on aloqa qurilm alari va q o ‘l yor-
dami bilan (asbobni bosish orqali) xabar uzatishga yoki qabul qilishga
moMjallangan. Hozirgi zam on ratsiyalari ham xuddi shunga o ‘xshash
kom m unikatsiya q uroli vazifasini bajaradi.________________________
Noverbal nutqning yana bir turi
daktiologik (barmoq) nutq deb
ataladi. Inson tana a’zolari, imo-
ishoralar, mimika, xullas hissiyot
yordami
bilan
muomala
o‘r-
natishga qaratilgan aloqa vositasi
daktiologik nutq deyiladi.
So‘z orqali ifodalanuvchi nutq mazmuni m a’noli qo‘l, yuz
harakatlariga, ayrim hayajonli sadoga, qahr-g‘azab, ilk tabassum,
qahqahaga ko‘chiriladi. Harakatning takrorlanishi axborot mazmunini
boyitadi, kuchaytiradi, m a’lumotlar uzluksizligini ta ’minlab turadi.
Umumbashariy xususiyatli nutq vositasi daktiologiya fani nomi bilan
yuritiladi va maxsus o ‘qitish, o ‘rgatish orqali undan foydalanish
ko bnikmasi hamda malakasi soqov yoki kar-soqov odamlarda
shakllantiriladi. Hatto ularda savol chiqarish ham xuddi shu tamoyil
negizida quriladi.______________________________________ _______
173
Do'stlaringiz bilan baham: |
