‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy psixologiya

yaqqol-obrazli tafakkur deb ataladi________________________
Abstrakt  tafakkur  konkret 
tafakkurdan  g ‘oyat  keng  m a’no 
anglanishi bilan, borliq, cheksiz- 
lik, 
sifat, 
miqdor, 
tenglik 
to‘g ‘risida,  go‘zallik  yuzasidan 
mavhum 
abstrakt 
mulohaza 
yuritish  mumkinligi  bilan  farq 
qiladi.
Hodisalami  izohlashga,  fa- 
raz  qilishga  qaratilgan  tafak-
48D evidM ayers.  “Psixologiya”.  Minsk,  2008.  416-bet.
49D evidM ayers.  “Psixologiya”.  Minsk,  2008.  414-bet.
Abstrakt tafakkur narsalarning 
mohiyatini aks ettiruvchi va 
so‘zlarda ifodalovchi tushun- 
chalarga tayanib fikr yuritish- 
dir. Algebra, trigonometriya, 
fizika, chizma geometriya, oliy 
matematika masalalarini yechish 
mahalida fikr yuritish, mulohaza 
bildirish, abstrakt tafakkurga xos 
misollardir.
155

---

kur 
nazariy  tafak k u r 
deb  ataladi.  Tushunchalar  o ‘rtasidagi 
b o g ‘lanishlam i  yoritib borish va  shu  b o g ‘lanishlam i  nazariy jihatdan 
fikr  yuritish  y o ‘li  bilan  izohlash  kabi  jarayonlam i  nazariy  tafakkur 
yordam ida am alga oshirish m um kin.  Izohlash paytida izohlanayotgan 
narsa va hodisalar, xossa va xususiyatlar, jism  va predm etlar, um um an 
butun voqelik m a’lum  turkum dagi  tushunchalar qatoriga kiritiladi  va 
ulam ing  farq  qiladigan belgi  va  alom atlari  fikran  ajratib  k o ‘rsatiladi. 
B undan tashqari  m uayyan  obyektlam ing  m ohiyati,  m azm uni  m avjud 
b o ‘lishlik  sabablari,  kelib  chiqishi,  taraqqiyoti,  o ‘zgarishi,  shuningdek, 
u lam ing aham iyati  va funksiyasi  ham da vazifalari  izohlab beriladi.
N azariy tafakkurni ayni b ir paytda abstrakt tafakkur deb nom lash 
a n ’ana  tusiga  kirib  qolgan.  B unday  nom   bilan  atashga  asosiy  sabab 
nazariy  tafakkurning  um um iy  hukm larda  ifodalanishidir.  M asalan, 
diqqat  barcha  psixik  jara y o n   va  h olatlam i  m uvaffaqiyatli  am alga 
oshirish  garovidir.
N azariy  tafakkur  tufayli  voqelikdagi 
um um iy  va  m uhim  
b o g ‘lanishlam i,  xossalam i,  qonuniyatlarni  anglab  olam iz.  Shuning 
uchun quyosh va oy tutilishini, yulduzlar tizim ining harakatini, ob-ha- 
vo  m a ’lum otlarini,  yer qim irlash  o ‘choqlarini,  voqea  sodir b o iis h in i 
ancha  ilgari  aytib  berishim iz  m um kin.  Shu  sababdan  nazariy  tafak- 
kum i  oldindan  k o ‘rish  im koniyatini  yaratadiganlam i 
um um lashgan 
tafak k u r 
deb ataydilar.
Shunday  qilib,  abstrakt  tafakkur  orqali  narsa  va  hodisalarni  be­
vosita  idrok  qilish  m um kin  b o ‘lm agan  xususiyatlari,  o ‘zaro  m unosa- 
batlari aniqlanadi, u yoki  bu sohaga oid  qonuniyatlar ochiladi,  sabab- 
oqibat b o g ‘lanishlari  aks ettiriladi.
Muayyan fikmi  chin yoki  yolg‘onligini  obyektiv dalillar bilan  isbot-
lash o ‘miga,  inson shaxsining ijobiy yoki  salbiy sifatlari bilangina chek-
lanib qolishdan iborat tafakkur turi avtoritar tafakkur turi deb ataladi.
V_____________________________________________________________
J
Voqelikni  o ‘zlashtirish  vositasi  bilan  real  narsa  va  hodisalarning 
yaratilishiga  y o ‘naltirilgan  fikr  yuritiladi.  U  k o ‘pincha  odam lam ing 
m uayyan  soha  b o ‘yicha  bilim   saviyasining,  darajasining  cheklan- 
ganligidan  va  m ustaqil  fikr  yuritish  qobiliyatining  yetarli  darajada 
o ‘sm aganligidan dalolat beradi.
156

---

Psixologiyada  bir-birlari  bilan  uzviy  ravishda  bog‘langan  mulohaza 
^yuritishdan  iborat tafakkur jarayoni diskursiv tafakkur deb ataladi.
Ijodiy tafak k ur 
-  m urakkab bilish fao- 
liyatidan  biri  b o ‘lib,  tadrijiy  ravishda 
izchil  o 'z a ro   b o g ‘langan  jarayonlardan 
tashkil topadi, dastavval savollar tu g ‘iladi, 
vazifa  aniqlanadi,  m asalani  yechish  va 
savollarga jav o b  qidirish jarayoni vujudga 
keladi.  Inson  oldida  turgan  aniq  vazifa 
yoki  m asala  bu  bajarilishi  yoki  hal  qilinishi  zarur  b o ‘lgan  vazifa 
k o ‘pincha  ifodalanishi  shart b o ‘lgan m aqsadni  ham  aks ettirib keladi. 
M aqsad esa insonning izlanayotgan n o m a’lum voqelikni topishga gu- 
m on va hayajon,  shubha hislaridan xalos etishga  qaratilgan maylidir.
Ijodiy tafakkuming  navbatdagi  tarkibiy qismlari  quyidagicha  aks  et- 
tiriladi: qo ‘yiladigan savollarga javob berish, masalani yechishga yordam 
beradigan  y o ‘llar,  usullar,  vositalar,  qoidalar  va  ko'nikmalarni  qidirish, 
ulami tanlash hamda mazkur faoliyatda ularni tatbiq qilish va boshqalar.