Psixik rivojlanish. Psixikada yosh



Download 66,44 Mb.
Pdf ko'rish
bet58/86
Sana23.02.2022
Hajmi66,44 Mb.
#154812
1   ...   54   55   56   57   58   59   60   61   ...   86
Bog'liq
1.UMUMIY PSIXOLOGIYA ENSIKLOPEDIYA 2020 (3)

Emotsiya
haqida
tushuncha


Emotsiyalar
• Emotsiyalar - lotincha so`zdan 
olingan (emovere) to`lqinlashtirish 
ma’nosiga ega. Ichki yoki tashqi 
qo`zgatuvchilar ta’siriga sub’ektiv 
holatda ifodalovchi javob 
reaktsiyasidir. Ya’ni hissiyot – tashqi 
olamdagi narsa va hodisalarga 
nisbatan bo`lgan 
munosobatlarimizning va 
munosobatlarimizdan hosil 
bo`ladigan ichki kechinmalarimizning 


His-tuyg`u nima?
• Bu - borliqni o`ziga xos aks etishi 
bo`lib unda insonning olamga 
sub’ektiv munosabati aks etadi. His 
tuyg`u psixik jarayon bo`lib bunda
insonni borliqqa o`zining shaxsiy
ichki sub’ektiv munosabatini aks 
etadi. 


Hissiyot
• Hissiyot o`ziga xos aks ettirish 
jarayoni bo`lib, bunda narsa va 
hodisalarning bevosita emas, balki 
shu narsalarning aks ettirish 
jarayonidan hosil bo`ladigan ichki 
kechinmalari va munosobatlari aks 
ettiriladi. His tuyg`u psixik 
jarayongina bo`lib qolmay psixik
holat hamdir. 


Stimullar
• His- tuyg`uni yuzaga
keltiruvchi sabab
stimullardir. Faoliga ko`ra
hislar stenik (kuchlik) va 
astenik (kuchsiz) turlarga 
bo`linadi. Hislar tashqi
jihatdan nomoyon bo`lib
ular xatti – harakatlarida, 
yuzda namoyon buladi. 


Ekspressiya
• His tuyg’uning tashki ifodalanishi
ekspressiya deb ataladi. Ekspressiya
bu – hislarning spesifik namoyon 
bulishi bulib, u ovozda, mimika, 
pontomimika, yurishda, yogi va 
kulguda namoyon bo`ladi. 


Hislar mazmuniga va 
qo`zgaluvchanliga qarab 
bo`linadi:
• kuchi, tezligi
barqarorligiga ko`ra 
quyidagi emotsional
holatlar ajratiladi.
Kayfiyat, 
ko`tarinkilik. Kuchli 
xohish istak, affekt,
stress.


Hislar mazmuniga ko`ra
quyidagi turlarga bo`linadi:
• axloqiy hislar, intelektual hislar, 
estetik hislar, proksis hislar. 
Emotsional holatlarga bog`lik bir 
necha nazariyalar mavjud.
Ulardan biri Djeyms- Lange va 
ikkinchisi Kennon – Bart 
nazariyalaridir.


• Hissiyot olamida 
sodir bo`layotgan 
narsalardan shaxs 
sifatidagi odam 
uchun ahamiyatli 
bo`lganlari haqida 
darak beruvchi 
signallar sistemasi 
hisoblanadi. Ma’lum 
qo`zg`alishlar odam 
uchun xotirjamlik 
yoki notinchlik 
haqidagi fikrlarga 


SIGNAL FUNKTSIYASI
• Ifodalangan xatti-harakat 
(mimika va pantomimika) signal 
funktsiyasini bajaradi. Ular 
odamning kechinmalarini 
boyitadi, yorqinlashtiradi va 
boshqa odamlarning idrok 
kelishini engillashtiradi.


BOSHQARUVCHANLIK 
FUNKTSIYASI
• Hissiyot olamda sodir bo`layotgan 
narsalardan shaxs sifatidagi odam uchun 
ahamiyatli bo`lganlari haqida darak 
beruvchi signallar sistemasi hisoblanadi. 
Ma’lum qo`zg`alishlar odam uchun 
xotirjamlik haqidagi signalga aylanadi. 
Hissiyotlarning boshqaruvchanlik 
funktsiyasi shunda namoyon bo`ladiki, 
barqaror kechinmalar bizning xulqimizni 
yo`naltiradi va qarama-qarshiliklarni 
engishga undaydi. 


HISSIYOTLAR
• Hissiyotlar 
o`zining yuzaga 
kelishi nuqtai 
nazaridan 
odamning 
ehtiyojlari, 
qiziqishlari va 
intilishlari bilan 
bog`liq bo`ladi.


HISSIYOTLAR PSIXIK 
FAOLIYATDA UCHTA MUHIM 
VAZIFANI:
• darak beruvchilik (signallik), 
baholash va boshqaruvchilik 
vazifalarini bajaradi. Emotsiyalar 
inson va hayvonlarning ular 
uchun ahamiyatli bo`lgan 
hodisalarga munosabatini aks 
ettiradi. 


DARAK BERUVCHILIK 
VAZIFASI
• Hissiyotning darak beruvchilik 
vazifasi-sub`ektning tashqi 
qo`zg`atuvchilarning yoqimli 
yoki yoqimsiz ekanligini bildirib 
vokealar rivoji davomida o`z 
hatti-harakatini qanday davom 
ettirish kerakligini aks ettiradi. 


Emotsiyalar – motiv sifatida
• Emotsiyalarda shaxsning alohida 
voqea va hodisalarga beradigan 
bahosi ham o`z aksini topadi. 
emotsiyalar motiv sifatida inson 
hatti-harakatlarini ham 
yo`naltirib turadi.


•His-tuyg`ular 
emotsiyalarga 
nisbatan aks 
ettirishning 
murakkab shakli 
bo`lib, u faqat 
insonlarga xosdir.


VEGETATIV TIZIM
• Emotsiyalar inson organizmi 
vegetativ tizimi faoliyati bilan 
ham bog`lanadi: yurak 
qisqarishlari tezligi, qon 
bosimining o`zgarishi, qon 
tomirlarining kengayishi yoki 
torayishi bilan va boshqalar. 


QO`ZG`ALISHLAR
• Hissiyot olamda sodir 
bo`layotgan 
narsalardan shaxs 
sifatidagi odam uchun 
ahamiyatli bo`lganlari 
haqida darak beruvchi 
signallar sistemasi 
hisoblanadi. Ma’lum 
qo`zg`alishlar odam 
uchun xotirjamlik 
haqidagi signalga 
aylanadi. 


• Hissiyotlarning boshqaruvchanlik 
funktsiyasi shunda namoyon 
bo`ladiki, barqaror kechinmalar 
bizning xulqimizni yo`naltiradi va 
qarama-qarshiliklarni engishga 
undaydi. 


• Emotsiyalarni boshqaruvchi 
mexanizmi kuchli emotsional 
qo`zg`alishni kamaytiradi. 
Odamlarning hayotida bo`ladigan 
qayg`u, kulfat kabi psixik holatlar 
xaflidir. Odam ularni boshqarishi 
lozim.


• Yuqorida bayon etib o`tilganidek 
hissiyotlarini ifodalanishi ma’lum 
sinallar vazifasini o`taydi.
• Hissiyot 3 turga bo`linadi: 1) axloqiy 
hislar; 2) intellektual hislar; 3) 
estetik hislar.


• Axloqiy hislar - shaxsning, 
odamlarning va o`zini xulq - atvoriga 
emotsional munosabatida 
ifodalanadi. Shaxs bu hislarni 
kechirar ekan, ijtimoiy axloqiy 
printsiplari va normalariga asoslanib, 
boshqa odamlarning xatti-
harakatlariga yoki psixik 
xususiyatlariga ham e’tibor beradi, 
namoyon etadi. 


• Intellektual hislar aqliy faoliyat 
jarayonida hosil bo`ladigan 
kechinmalarga aytiladi. Ushbu hislar 
haqqoniy fikrlarga, soxta, ajablanarli, 
shubhali yoki tushunib 
bo`lmaydigan, hayratda qoldiradigan 
fikrlarga bo`lgan munosabatlari 
ifodalanadi. Intellektual hislarga 
ajablanishini kiritish mumkin. 


• Ajablanish inson bilish faoliyatining 
ajralmas tomonidir. Ajablangan va 
qandaydir tushunib bo`lmagan 
hayratda qoldiradigan narsaga 
qaratish odamning bilish ehtiyojlarini 
qondirishga intilishdir. Ajablanish 
odamning bilish bilan bog`liq 
faoliyatini yuzaga keltirishga 
undovchi omillardan biridir.


• Ajablanish inson bilish faoliyatining 
ajralmas tomonidir. Ajablangan va 
qandaydir tushunib bo`lmagan 
hayratda qoldiradigan narsaga 
qaratish odamning bilish ehtiyojlarini 
qondirishga intilishdir. Ajablanish 
odamning bilish bilan bog`liq 
faoliyatini yuzaga keltirishga 
undovchi omillardan biridir.


• . Bunday jarayonlar simpatik va 
parasimpatik nerv sistemasi 
tomonidan boshqariladi. 


• Hissiyotlarni o`rganish uchta yo`nalishi 
bo`yicha amalga oshiriladi. 
• anglanmagan holda namoyon bo`luvchi 
asab tizimi, endokrin, ovqat xazm qilish va 
boshqa tizimlardagi o`zgarishlar bilan 
bog`liq jarayonlarni;
• anglangan sezgilar bilan bog`liq 
jarayonlarni.
• yuz ifodasi, imo-ishora va hatti -
harakatlarda namoyon bo`luvchi 
hissiyotlar yig`indisini o`rganish.


• Hissiyotlar o`zining kuchi, 
davomiyligi, sifati va mazmuniga 
ko`ra ham farq qilishi mumkin. 
Hissiyotlarni eksperimental yo`l bilan 
o`rganganda har bir kishining hissiy 
holatlari haqidagi nutqiy tavsiflaridan 
va vegetativ xususiyatlarni turli 
usullar yordamida yozib olishdan 
foydalanish mumkin. 


• Hissiy holatlarning ifodalanishi (ekspressiv 
tomoni)ni o`rganishning qulayligi, tarixiy 
xujjatlar, kinoxronika lentalari, fotosurat 
va boshqalardan ham foydalanish 
mumkin. ekspressiya deganda, insonning 
jismoniy va ruhiy holatlarining tashqi 
namoyon bo`lishi harakati-mimika, 
tananing ifodali harakati -poza, qo`lning 
ifodali harakati imo-ishora (jest) ularning 
barchasi umumlashtirib, pantomimika deb 
ataladi. Insonning ruhiy holati haqida eng 
ko`p axborotni mimika beradi. 


• Insonning pantomimik 
harakatlari yosh va individual 
xususiyatlariga bog`liq holda 
namoyon bo`ladi. 


PANTOMIMIK HARAKATLAR
• Pantomimik harakatlar ixtiyorsiz 
va ixtiyoriy bo`lishi mumkin. 
Ixtiyoriy pantomimika ixtiyorsiz 
harakatlar asosida, sub`ektning 
hayotiy tajribasi natijasi sifatida 
rivojlanadi. Ixtiyorsiz 
pantomimik harakatlar shaxsning 
ruxiy holati haqida ko`proq 
axborot berishi mumkin. 


G.DE-SYUPERVILA
• G.de-Syupervil inson turli 
kechinmalar holatida yuzida 
bo`ladigan ifodalarni sxematik tarzda 
ko`rsatib berishga harakat qilgan. Bu 
chizma ko`z, burun, og`iz, 
holatlarining o`zgarishi bilan 
tushuntiriladi. 


EMOTSIONAL HOLATLAR
• Emotsional holatlarning 
ifodalanishini o`rganish uchun 
quyidagi tajribadan foydalanish 
mumkin. Buning uchun insonning 
turli ruhiy holatlari aks etgan 15-
20 ta fotosurat kerak bo`ladi. 


• Uning orqasiga inson qanday 
hisni kechirayotganligi yozib 
quyiladi. SHu bilan birga bir 
xil uzunlikdagi turli 
kinosyujetlardan ham 
foydalanish mumkin.


• Tajribaning birinchi qismida 
tekshiriluvchilar fotosuratga qarab-
ixtiyoriy his-tuyg`ularni baholaydilar. 
Ikkinchisida esa kinosyujetdagi 
ixtiyorsiz kechinmalarni ta`riflaydilar. 


• Har ikki tajriba natijalarini taqqoslash 
orqali hissiyotlarning ifodalanishidagi 
umumiy va farq qiluvchi tomonlarni 
aniqlash mumkin.


• Anglangan his-tuyg`ular haqidagi 
ma`lumotni olish uchun o`zining hissiy 
holatlari haqida hisobot berish metodidan 
foydalanish mumkin. Bu metod 
hissiyotlarni paydo bo`lish sababi, sub`ekt 
tomonidan o`z ruhiy holatlarini idrok qilish 
xususiyati, hukmron hislar, psixik 
faoliyatda biror buzilishni his qilish yoki 
qilmasligi kabi holatlarni aniqlash imkonini 
beradi.


• Bu metodning afzalligi tekshiriluvchi 
o`zi lozim deb topgan barcha 
ma`lumotlarni etkazadi, kamchiligi 
esa hissiyotlarni o`lchash imkoniyati 
mavjud emas. SHunday paytda 
avvaldan belgilangan maxsus 
shkalalardan foydalanish maqsadiga 
muvofiq bo`ladi.


• Emotsional holatlar shkalasi quyidagicha:
• Kuchli salbiy holatlar - kuchli qoniqmaslik, 
nafrat, afsuslanish, dahshatga tushish.
• Kuchsiz salbiy holatlar - kuchsiz norozilik, 
qayg`urish, xafa bo`lish, xavotirlanish, 
qo`rquv.
• Neytral holatlar: xotirjamlik, ishonchlilik. 
• Kuchsiz ijobiy holatlar: kuchsiz zavqlanish, 
qoniqish hissi, 
• Kuchli hissiy holatlar-kuchli suratdagi 
qoniqish, quvonch, shodlanish. 


• Tekshiriluvchi u yoki bu hisni qanchalik 
chuqur yoki kuchli his qilsa unga 
shunchalik yuqori ball qo`yish mumkin. 
Hissiy holatlarni laboratoriya sharoitida 
turli vegetativ sistemalar faoliyatini 
o`rganish orqali ham aniqlash mumkin. 
elektroentsofalogramma, 
elektrokardiogramma va boshqa 
usullardan foydanish juda katta natijalar 
olish imkonini beradi. 


• Insonni xatti-harkati va ma’lum 
ehtiyojlarini qondirish bilan bog`liq 
faoliyatga undovchi sababga motiv 
deyiladi. Odamning faoliyat 
motivlarini o`rganish shaxsning 
ma’naviy-psixologik mohiyatini 
tushunishda muhim ahamiyatga ega. 


• Kishilarning xulq-atvoriga qarab, 
uning xatti-harakatlarini tahlil qilib, 
ularning motivlarini aniqlashga 
intilish lozim. Shunda xatti-
harakatlarni odam uchun tasodifiy 
yoki qonuniy ekanligini anglash 
mumkin bo`ladi.


• Bunday xatti-harakatlarni yana 
takrorlanishini oldindan ko`ra olish, 
shaxsiy holatlarning ayrimlarini 
yuzaga keltirmaslikning oldini olish, 
boshqalarning taraqqiy etishini 
qo`llab-quvvatlash mumkin. 


• Ba’zilar mehnatgao`uz ehtiyojlariga 
ko`ra sidqidildan munosabatda 
bo`lsalar, ba’zilar o`z burchlarini 
anlaganliklaridan, yana ba’zilar 
o`zlarining qobih niyatlariga erishish 
uchun vaqtincha sun’iy munosabatda 
bo`ladilar. 


• Motivatsiya- odamni faol faoliyatga 
undovchi sabablar majmui bo`lib, 
xulq atvorni psixologik va fiziologik 
boshqarishning dinamik jarayoni 
hisoblanib unga tashabbus, 
yo`nalganlik, tashkilotchilik, qo`llab-
quvvatlash kiradi. 


• Psixologiyada motivlashtirish deganda 
psixologik hodisalarning o`zaro mustaqil 
bog`langan, lekin bir-biriga to`la mos 
kelmaydigan nisbatan mustaqil uchta turi 
tushuniladi; a) Individning ehtiyojlarini 
qondirish bilan bog`liq bo`lgan faoliyatga 
undovchi sabablar sifatidagi 
motivlashtirishdir. Faollik holatini paydo 
bo`lishini sub’ektiv ehtiyojlarini izohlab 
beradi. 


• Motivlashtirish faollik kimga 
qaratilgani boshqa xulq-atvor emas, 
balki xuddi shunaqasi tanlaganligini 
izohlab beradi. Motivlar xulq-atvor 
yo`nalishini tanlashni belgilaydigan 
sabablardir. Bular birgalikda kishi 
shaxsining yo`nalishini tashkil etadi. 
v) Kishi axloqi va faoliyatini 
boshqaradigan vosita hisoblanadi. 
Bularga emotsiyalar, istaklar, 
qiziqishlar kiradi. 


• Ustanovkalar - yo`nalish, 
yo`naltirish ma’nosini anglatib, 
kishining tevarak atrofdagi 
odamlarga yoki ob’ektga nisbatan 
qanday munosabatda bo`lishlarini, 
ularni idrok qilinishi, sezish, ularga 
baho berish va qandaydir harakat 
qilishga tayyorgarligini anglatadigan 
holatdir.


• Yo`naltirilgan faoliyat sub’ektning 
ma’lum vaziyatda faol yo`l topib keta 
oladigan harakatlari majmuidir. 
Yo`nalish – tug`ilgan yo`l, maqsad 
sari shaxsning xatti-harakati va 
faoliyatini aniq sharoitlardan qat’iy 
nazar ma’lum yo`lga yo`naltiruvchi 
barqaror motivlar majmuidir. 


• Ehtiyoj - jonli mavjudodning hayot 
kechirishning konkret shart-
sharoitlariga qaramligini ifoda 
etuvchi va bu shart-sharoitlarga 
nisbatan uning faolligini vujudga 
keltiruvchi holatdir.



Download 66,44 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   54   55   56   57   58   59   60   61   ...   86




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish