Soliq va soliqqa tortish (o'quv qollanma) : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

TAKRORLASH  U C H U N   SAVOLLAR
1.  0 ‘zbekistonda  soliq  solish  tizim i  nima?
2.  Soliqlam i  asosiy elem entlariga  nim alar kiradi?
3.  Soliq  stavkalarining  turlari  nim a?
4.  Soliq  deklaratsiyasi  nim a?
17
20
Alisher N a v e l  у 
. 
, 
n o n i d < g i
К Ч Щ
  O'zbck' s. o  I Mh

---

I l l  bob.  0 ‘ZBEK ISTO N  DAVLATINING  SO LIQ 
SIYOSATI
l - § .   0 ‘zbekiston  Respublikasidagi  o‘tish  davri  iqtisodiyotini 
boshqarishda  moliya siyosatining roli
Keyingi  yillarda  0 ‘zbekiston  Respublikasi  hukum ati  b o zo r  m u n o ­
sabatlariga  asoslangan  iqtisodiyotni  yaratishga  qaratilgan  izchil  iqtisodiy 
islohotlam i  am alga  oshirm oqda.  Islohotlar  strategiyasi  davlat  iqtisodiy 
siyosatining  keng  qam rovli  dastaklarini  o ‘z  ichiga  oladi.  M ana  shunday 
dastaklardan  eng  m uhim laridan  biridavlatning  izchil  moliyaviy  siyosati 
hisoblanadi. 
Iqtisodiyotni  erkinlashtirish  sharoitida  davlat  moliyaviy 
siyosatini  olib  borish  va  iqtisodni  moliyaviy  tartibga  solish  m uam m olariga 
alohida e ’tib o r beriladi.
M oliyaviy  siyosat  davlat  iqtisodiy  siyosatining  tarkibiy  qism i  b o ‘lib, 
uni  falsafiy  kategoriyaga  taqqoslaydigan  bo'lsak ,  ustqurm aga  taalluqlidir. 
M a’lum ki,  h a r  qanday jam iyatda  h am   davlat  b iro n -b ir  m aqsadga  erishish, 
oldiga  qo ‘ygan  vazifa  va  m ajburiyatlam i  bajarish  u ch u n   m oliyadan  keng 
foydalanadi.
M oliyaviy  siyosat  q o ’yilgan  m aqsadlarga  hayotga  tatbiq  etish   u ch u n  
bajarilishi  lozim   b o ‘lgan  vazifalam i  tashkil  etishda  asosiy  rol  o ’ynaydi. 
M oliyaviy  siyosatni  ishlab  chiqish  jarayoni  va  hayotga  tatbiq  etishda  u 
jam iyat  oldida  turgan  vazifalam i  bajarish  sharoitlarini  t a ’m inlab,  iqtisodiy 
m anfaatlarga  t a ’sir k o 'rsatadigan  qurol  sifatida  nam oyon  b o ’ladi.
M oliyaviy  siyosatning  asosiy  y o ’nalishi  moliyaviy  resurslardan  foy­
dalanish  sam aradorligini  oshirish,  moliyaviy  tizim   sohalari  o ’rtasida  qayta 
taqsim lash  va  bosh  yo’nalishga  ega  b o ’lgan  ijtim oiy-iqtisodiy  rivojlan- 
tirishni  barqarorlashtirish  m aqsadida  davlat  ixtiyoridagi  m oliya  resurslarini 
m arkazlashtirishdan  iborat.
M oliyaviy  siyosat  haqida  so ’z  yuritar  ekam iz,  biz  uning  nihoyatda 
ko’p   qirrali  va  m urakkab  kategoriya  ekanligini  alohida  ta ’kidlashim iz  ke­
rak.  Hozirgi  kunga  qad ar  moliyaviy  siyosat  tushunchasi  borasida  yagona 
fikr  mavjud  em as.  M asalan,  g’arb  iqtisodchilari  Stenli  Fisher,  R udiger 
D om bush  va  R ichard  S hm alenzilam ing  fikricha,  moliyaviy  siyosat  m u sta­
qil  tu sh u n c h a  hisoblanm aydi.  U lar  moliyaviy  siyosat  tushunchasiga  fiskal 
siyosat tushunchasi  orqali  yondashadilar.  «Fiskal  siyosat  esa  davlatning  o ’z 
darom adlari  va  xarajatlari  b o ’yicha  q aro r  qabul  qilishi  b o ’lib,  hisob­
lanadi»1,  deb  ta ’kidlanadi.
1 Ф иш ер С ., Д орнбуш  P., Ш малензи  P  Экономика -М   Ф инансы  и  статистика.  1993.
18

---

Xorij  iqtisodiy  m aktabining  Kem pbell  R .,  M akkonel!  va  Stenli  L.Bryu 
kabi  nam oyandalari  ham   shunga  o'xshash  fikrlam i  bildirib,  «moliyaviy 
byudjet  va fiskal  siyosat  tushunchalarini  b ir  o ‘ringa  qo ‘yishadi»2.
P rofessor  V.V  Lavrovning  fikricha,  moliyaviy  siyosat  ishlab  chiqa­
rishni  hisobga  olish  va  nazorat  qilish,  m e h n at  sifati  va  m ahsulotlam i 
taqsim lash  bilan  bog'liq.  Rus  olim i  I.V .Levchuk  moliyaviy  siyosatni  ishlab 
chiqarishni  rivojlantirishdagi  katta  rolini  ko'rsatib,  moliyaviy  siyosat,  bi­
rinchi  navbatda  m arkazlashtirish  va  dem okratik  boshqarishni  tashkil 
etishda  xizm at  qiladi,  -   deydi.
M oliyaviy  siyosatga  to 'la ro q   tushunchani  M .K .Sherem etev  o 'zin in g  
«Ф инансы »  o 'q u v   qo'llan m asid a  beradi:  «B irinchidan,  moliyaviy  siyosat 
bu  m oliyadan  foydalanish  b o 'y ich a  davlatning  asosiy  yo'nalishidir;  ikkichi- 
d an,  moliyaviy  siyosat  m am lakat  iqtisodiyotining  ichida  ro 'y   beruvchi 
moliyaviy jaray o n lam in g   natijasidir».1
Y uqoridagilarga  asoslanib,  moliyaviy  siyosat  bu  aholining  hayot  da- 
rajasini  oshirish  m aqsadida  moliyaviy  m ablag'lam ing  davlat  to m o n id an  
tartibga  solinishidir,  deb  aytishim iz  m um kin.
M oliyaviy  siyosat  haqida  fikr  yuritganim izda,  uning  turlariga  alohida 
to 'x ta lib   o'tish im iz  lozim   bo'lad i.  H ozirgi  kunda  moliyaviy  siyosat  turlarini 
quyidagicha  guruhlash  m um kin:
-   iqtisodiy o'sish  siyosati;
-  m uvozanatlashtirish  siyosati;
-   chegaralash siyosati.
M oliyaviy  siyosatning  yuqorida  keltirib  o 'tilg a n   turlari  milliy darom ad 
hajm ini  va  aholi  bandligi  darajasini  oshirishga  davlat  xarajatlari  tizim ini 
nazorat  qilishga,  soliqlar  vositasida  iqtisodiyotni  tartibga  solishga,  budjet 
soliq  siyosati  yaxlitligini  t a ’m inlashga  xizm at  qiladi.  M oliyaviy  siyosatni 
am alga  oshirishda  davlat 
m oliyasining  alohida  b o'g'inlariga  e ’tib o r 
qaratiladi.
Davlat  moliyasi  b o 'g 'in lari  quyidagilarda  tashkil  topadi:
D avlat  m oliyasining  tarkibiy  tuzilishi
D avlat  m oliyasining  bo'g'inlari