22
2-Mavzu. Ma’naviyatni yuksaltirish mexanizmlari
Reja:
1. Ma’naviyatni yuksaltirishning konseptual, huquqiy, tashkiliy hamda institutsional
asoslari.
2. Ma’naviyat rivojlanish dasturlarining ishlab chiqilishi. Ma’naviy sohada huquqiy-
meyoriy bazaning yaratilishi.
3. Respublika ma’naviyat va ma’rifat jamoatchilik Kengashi, Respublika ma’naviyat
targ‘iboti markazining faoliyati.
4. Ma’naviyatni rivojlantirish mexanizmlarini takomillashtirish masalalari
Tayanch tushunchalar: ma’naviy yuksalish, ma’rifat, konsepsiya, g’oya, mafkura,
ma’naviya amaliyot.
1. Ma’naviyatni rivojlantirishning konseptual asoslari – bu eng avvalo ma’naviyatni
rivojlantirishga nazariy yondashuvni, ilmiy va siyosiy pozitsiyani bildiradi. Konsepsiya
tushunchasi atamasi ikki mazmunda ishlatiladi. Birinchisi – nazariy qarashlar tizimi, hodisalarni,
jarayonlarni nazariy jihatdan unday yoki bunday tushunish; ikkinchisi – ma’lum qarashlarning,
yondashuvlarning, ta’limotlarning bosh, yetakchi g‘oyasi, bosh tamoyili va ijtimoiy mo‘ljali.
Bosh yetakchi g‘oya tevaragida qarashlar tizimi shakllanadi. Birinchi holatda kotsepsiya
nazariyaga teng tushuncha, uning sinonimi sifatida qo‘llaniladi. Ikkinchi holatda konsepsiya
ilmiy pozitsiyani, ilmiy e’tiqodni, ilmiy yondashuvni belgilovchi nuqtai nazar, nazariy g‘oya,
yoki metodologiya mazmunini anglatadi.
Yirik nazariyalarning tarkibiy qismlari, katta sistemalarning muayyan qismlarini tahlil
qiluvchi, ochib beruvchi kichik nazariyalar ham (sistema haqidagi umumiy nazariyaga nisbatan),
odatda, konsepsiyalar, deb ataladi. Masalan, O‘zbekistonda tub islohotlarni amalga oshirish
nazariyasi (islohotlar nazariyasi) nisbatan kichik nazariyalardan – iqtisodiy islohotlar
nazariyasidan, davlat va jamiyat qurilishi nazariyasidan, sud-huquq tizimini isloh qilish
nazariyasidan, ijtimoiy islohotlar nazariyasidan, ma’naviy tiklanish va rivojlanish nazariyasidan,
kadrlar tayyorlash nazariyasidan, tashqi siyosat nazariyasidan, yangi harbiy dokrinadan va
sh.k.lardan tashkil topgan. Ularni umuman islohotlarga va O‘zbekistonda yangi jamiyat barpo
etish nazariyasiga nisbatan konsepsiyalar deb atash mumkin. Masalan, kadrlar tayyorlash
konsepsiyasi va h.k. Alohida olinganda esa, ularning har birining o‘zi nazariya va o‘z navbatida
turli kichik nazariyalarga – konsepsiyalarga bo‘linadi. Iqtisodiy islohotlar nazariyasining
tarkibiga davlat mulkini xususiylashtirish, konsepseyasi, mulkning turli shakllarini rivojlantirish,
moliya-kredit sohasini tubdan isloh qilish, soliq-budjet tizimini takomillashtirish, bozor
infratuzilmalarini yaratish va takomillashtirish va sh.k. konsepsiyalar kiradi.
Davlat va jamiyat qurilish nazariyasi davlat hokimiyatining uch tarmog‘ini bir biridan
ajratib, mustaqil etish, huquqiy demokratik davlat qurish, ko‘ppartiyaviylikni qaror toptirish
konsepsiyalaridan, davlat hokimiyati idoralari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini o‘rnatish,
nodavlat notijorat tashkilotlarini, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini rivojlantirish
konsepsiyalaridan, markaziy davlat idoralari vazifalarining bir qismini bosqichma-bosqich
mahalliy davlat idoralariga, ularning vazifalarining bir qismini fuqarolarning o‘zini o‘zi
boshqarish organlari va NNT ixtiyoriga o‘tkazish konsepsiyalaridan tashkil topgan. Keltirilgan
misollarda konsepsiya tushunchasi birinchi mazmunda qo‘llanilgan. Ikkinchi mazmunga
“Islohotlar islohot uchun emas – inson uchun” g‘oyasi, “Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik
jamiyati sari” g‘oyasi, yoki barcha islohotlar – yangi jamiyat qurish, komil insonni, barkamol
23
avlodni tarbiyalash uchun bosh konsepsiya sifatida milliy g‘oyamiz “Ozod va obod Vatanda,
erkin va farovon hayot” g‘oyasi qo‘llanilishi mumkin. Mazkur g‘oyalar masalaga umumiy
metodologik yondashuvni, prinsipial pozitsiyani va maqsadni belgilaydi.
Konseptual asoslar deganda muayyan nazariyaning yoki amaliy dasturning tizimga
aylantiruvchi, tayanchini, poydevorini, tashkil etuvchi bosh g‘oya, tamoyillar, mezonlar, talablar
tushuniladi. Ma’naviyatni yuksaltirishning konseptual asoslarini tafakkur erkinligi, fikrlar va
qarashlar
xilma-xilligi,
(mafkuraviy
plyuralizm),
e’tiqod
va
vijdon
erkinligi
tamoyillari,umuminsoniy va milliy qadriyatlar mushtarakligi, ularga sodiqlik, buzg‘unchi
g‘oyalarga nisbatan mafkuraviy immunitetni shakllantirish, vatanparvarlik, insonning o‘z
imkoniyatlarini yuzaga chiqarish uchun barcha shart-sharoitlarni (iqtisodiy, huquqiy, siyosiy,
axloqiy, ijodiy va sh.k.) yaratish zarurligi, insonni oliy qadriyat sifatida tan olinishi tashkil etadi.
Ularni amalga oshirish uchun qilinayotgan amaliy ishlar, milliy va mahalliy dasturlar, rejalar,
ularni xalq ongiga yetkazish, targ‘ibot-tashviqot, har xil g‘oyaviy, madaniy-ma’rifiy va
tashkilotchilik tadbirlari, ta’lim-tarbiya tizimini, OAVni qo‘llab-quvvatlash, rivojlantirish, yangi
bayramlar, an’analarni shakllantirish, eskilarini zamonaviylashtirish, o‘z umrini yashab bo‘lib,
qoloq anaxronizmga aylanganlaridan voz kechish, turli xil ko‘rik-tanlovlar va barcha dasturlar,
tadbirlarga ajratilayotgan mablag‘lar, qo‘llaniladigan vositalar, ma’naviyat sohasi uchun
mutaxassislar tayyorlash va shu kabilar ma’naviyatni yuksaltirishning konkret mexanizmlari
sirasiga kiradi.
Ma’naviyatni yuksaltirishning huquqiy asoslarini birinchi galda O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi, ma’naviyat, madaniyat sohasiga, vijdon va e’tiqod erkinligiga, so‘z erkinligiga,
axborot olish erkinligiga, til siyosatiga, OAVga, ta’limga, jamoat tashkilotlariga, ijodiy
uyushmalarga, milliy madaniy markazlarga oid va ma’naviy-madaniy hayotni va munosabatlarni
tartibga soluvchi boshqa qonunlar tizimi tashkil qiladi.
Ma’naviyatni yuksaltirishning institutsional asoslari – bu oila, mahalla, mehnat jamoasi,
bog‘cha, maktab, AL va KHK, oliy ta’lim muassasalari, madaniyat muassasalari, muzeylar,
kutubxonalar, teatrlar, kinoteatrlar, ko‘rgazmalar, galereyalar, madaniyat saroylari, ijodiy
uyushmalar, ilmiy muassasalar, har xil to‘garaklar, milliy madaniy markazlar, OAV,
matbaachilik, nashriyotlar, ma’naviyat targ‘ibot markazi, uning bo‘limlari, boshlang‘ich
tashkilotlari, Respublika milliy g‘oya va mafkura ilmiy-amaliy markazi, odamlarning qiziqishlari
asosida o‘zlari tuzgan klublari, jamiyatlari (masalan, filatelistlar jamiyatiga o‘xshash), ma’naviy
tarbiya bilan shug‘ullanuvchi “Nuroniy” jamg‘armasi, xotin-qizlar qo‘mitasi, “Kamolot” YOIH,
“Vatanparvar” jamiyati kabi turli xil jamoat tashkilotlari, siyosiy partiyalar, kasaba uyushmalari
va NNTlardir. Institutsional asoslar tarkibiga kiruvchi tashkilotlar yuridik shaxs maqomiga ega
bo‘lishi ham, bo‘lmasligi ham mumkin. Masalan, bog‘cha, maktab, aksariyat jamoat tashkilotlari
yuridik shaxs hisoblanadi. Urf-odatlar, marosimlar, an’analar, ijtimoiy fikr jamiyat institutlaridir.
Ammo yuridik shaxs emas. Ular ma’naviy tarbiyada, ma’naviy yuksalishda juda katta
ahamiyatga ega. Yoki boshqa misol: maktablardagi ota-onalar qo‘mitasi – jamiyat instituti. U
maktab ma’muriyati faoliyatini maktabdagi ta’lim-tarbiya ahvolini muhokama qilish, tavsiya
mazmunidagi taklif va qaror bilan ta’lim muassasasining yuqori tashkilotlariga, mahalliy
hokimiyat idoralariga murojaat etish huquqiga ega. Ammo ota-onalar qo‘mitasi yuridik
maqomga ega emas. Ma’naviyat yuksalishining institutsional asoslariga, shunday qilib, ta’lim va
tarbiya bilan shug‘ullanuvchi barcha yuridik, noyuridik shaxs bo‘lgan jamiyat hayotida tartibga
soluvchi (regulyativ) va tarbiyaviy vazifalarni bajaradigan barqaror nomoddiy ma’naviy
tashkilotlar kiradi.
24
O‘zbekistonda ma’naviyat sohasidagi islohotlarning amaliy tashkiliy asoslari ham mavjud.
Bu ishlar bir necha yo‘nalishlarda olib boriladi. Birinchidan, kommunistik mafkuraga xizmat
qiluvchi davlat va jamiyat institutlari tugatildi. Masalan KPSS, VLKSM (kommunistik partiya va
komsomol) tashkilotlari, davlat senzurasi, bir partiyaviylik tizimi, kommunistik mafkura
yakkahukmronligi bekor qilindi. Ikkinchidan, Respublika Ma’naviyat va ma’rifat kengashi,
Ma’naviyat targ‘ibot markazi, ularning joylardagi bo‘limlari, boshlang‘ich tashkilotlari,
Respublika milliy g‘oya va mafkura ilmiy-amaliy markazi, “Tafakkur”, “Jahon adabiyoti”
jurnallari, “Ma’naviyat” nashriyoti, keyinchalik “Ma’naviy hayot”jurnali tashkil etildi.
Uchinchidan, ko‘ppartiyaviylik tizimi joriy qilindi, “Kamolot” YOIH, uning qoshida
“Kamalak” (bolalar tashkiloti), yangidan yangi nodavlat notijorat tashkilotlari, jamg‘armalar,
milliy-madaniy markazlar tuzildi. Fikrlar xilma-xilligi, mafkuraviy plyuralizm konstitutsiyaviy
va huquqiy jihatdan mustahkamlandi. Mustaqil OAV paydo bo‘ldi va ularning soni yildan-yil
ko‘paydi. To‘rtinchidan, sovet davrida tuzilib, saqlab qolingan jamoat tashkilotlari va ijodiy
uyushmalar chuqur isloh qilindi, ularga mustaqillik berildi. Ular KPSS nazoratidan, umuman
partiyaviy-mafkuraviy nazoratdan ozod qilinib, faqat qonun oldida javob beradigan bo‘ldi.
Masalan, urush va mehnat faxriylari kengashi “Nuroniy” jamg‘armasiga aylantirildi.
Yozuvchilar uyushmasi, bastakorlar (kompazitorlar), rassomlar, teatr xodimlari va boshqa ijodiy
uyushmalar badiiy usullar va ijod erkinligi tamoyillari asosida o‘z faoliyatini olib borish
imkoniga ega bo‘ldilar. Sovet davrida ular faoliyatini KPSS va davlat senzurasi nazorat
qilishidan tashqari, badiiy ijod sotsialistik realizm usulida rivojlanishi talab etilar edi.
Beshinchidan, ta’lim-tarbiya tizimi tubdan isloh qilindi. Ta’lim-tarbiyaning yangi davlat
standartlari ishlab chiqildi. Yangi darsliklar, o‘quv dasturlari yaratildi. Ular o‘zbek xalqining
madaniy, ilmiy merosini, davlatchilik tarixini, tabiatini, buyuk arboblari va allomalari, adiblari
va san’at namoyandalari ijodini, hayotini hamda jahon ilm-fani va madaniyatini o‘rganishni
nazarda tutadi. Natijada ta’lim-tarbiya tizimida, umuman ma’naviyatimizni rivojlantirishda
milliylik va umuminsoniylik to‘laroq uyg‘unlashtirish imkoni yuzaga keldi. Oltinchidan,
ma’naviy-madaniy merosimizning sovet davrida xalqdan yashirilgan, taqiqlangan qismi xalqqa
qaytarila boshladi, shu jumladan urf-odatlarimiz, diniy bayramlarimiz. Ma’naviy merosimizning
ba’zi durdona asarlari o‘zbek tiliga ilk bor yoki qayta tarjima qilindi. Misol tariqasida Qur’oni
karimning o‘zbekcha tafsirini, imom Buxoriy va imom Termiziylarning sahih hadislarini,
Marg‘inoniyning “Hidoya”, Najmiddin Nasafiyning “Zubdatul haqoyiq” asarlarini, “Avesto”
tarjimasini, Temur “Tuzuklari” nashrini, Alisher Navoiy asarlarining qisqartirilgan, tashlab
ketilgan joylarini tiklab, qayta nashr etilishini, shaharlarimiz va buyuk shaxslarimiz
yubileylarining YUNESKO otalig‘ida o‘zimizda va xalqaro miqyosida nishonlanganligi va
boshqa ko‘plab tashkiliy ishlarni keltirish mumkin.
Ta’kidlash joizki, tashkiliy ishlar stixiyali amalga oshirilmaydi. Ular puxta o‘ylangan,
tegishli mablag‘lar va resurslar bilan ta’minlangan, bajarish muddatlari va bajaruvchilari aniq
belgilangan dasturlar asosida amalga oshiriladi. Davlat va jamiyat qurilishi, umuman islohotlar
dasturlaridagi tegishli qismlar, bo‘limlar, xalqimiz tarixiy xotirasini tiklash va buyuk
arboblarimiz va shaharlarimiz, “Alpomish”, “Avesto” yubleylarini o‘tkazish yuzasidan qabul
qilingan qarorlar, ijtimoiy ahamiyatga ega masalalarga bag‘ishlangan yillar bo‘yicha qabul
qilinadigan davlat dasturlarining tegishli qismlari va, nihoyat, uzoq muddatga mo‘ljallangan
Kadrlar tayyorlar milliy dasturi, maktab ta’limini rivojlantirishning davlat umummilliy dasturi,
Bolalar sportini rivojlantirish bo‘yicha har yili qabul qilinadigan maqsadli dasturlar, Ma’naviyat
25
va ma’rifat Kengashining, Ma’naviyat targ‘ibot markazi, Milliy g‘oya va mafkura ilmiy-amaliy
markazi, tegishli nashriyotlar dasturlari va yillik ish rejalarini e’tirof etish lozim.
Dasturlarni amalga oshirish oson ish emas. Buning uchun davlat budjetidan, tegishli
jamg‘armalar va homiy tashkilotlar hisobidan mablag‘ ajratishni, ijrochi kadrlarni,
mutaxassislarni, tegishli tashkilotlarni, muassasalarni, vositalarni jalb qilishni oldindan
rejalashtirish kerak. Chunki bekor turgan pul ham, resurs ham, tashkilot va muassasa ham,
mutaxassis ham yo‘q. Hammaning o‘z ishi bor. Bundan tashqari, barcha qilinadigan, amalga
oshiriladigan ishlar, ajratiladigan mablag‘lar, resurslar qonuniy bo‘lishi lozim. Biz yuqorida va
avvalgi mavzularda O‘zbekiston Konstitutsiyasi va ma’naviy hayotni, ma’naviy munosabatlarni
tartibga soluvchi ba’zi qonunlarni e’tirof etgan edik. Ularga qo‘shimcha qilish lozimki, Prezident
Farmonlari va Qarorlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari ham ma’naviyatni yuksaltirishning
huquqiy-meyoriy bazasini tashkil qiladi. Bu baza muttasil kengayib, boyib borayotir.
1994-yilda Respublika Ma’naviyat va marifat Kengashi, Ma’naviyat targ‘iboti markazi,
2006 yilda Respublika milliy g‘oya va mafkura ilmiy-amaliy markazi tuzildi. 1994 yilda
“Tafakkur” jurnali, 1997 yila “Jahon adabiyoti”, 2013 yilda “Ma’naviy hayot” jurnali tashkil
etildi. Respublika teleradiokompaniyasida “Yoshlar” kanali, “Ma’naviyat” telestudiyasi va
ko‘plab ma’naviy-ma’rifiy masalalarni yorituvchi ruknlar faoliyat yuritmoqda.
Viloyatlarda Respublika Ma’naviyat targ‘ibot markazining bo‘limlari, yirik korxonalar,
tashkilotlarda, ta’lim muassasalarida uning boshlang‘ich tashkilotlari bor. Ular aholi o‘rtasida
mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning yutuqlari, mavjud muammolari to‘g‘risida,
milliy g‘oya va mafkuraning mazmun-mohiyati haqida tushuntirish ishlari olib boradi.
Shuningdek, ma’naviyat targ‘ibot bo‘limlari milliy madaniy-ma’naviy merosimiz, jahon xalqlari
madaniyati yutuqlari bilan tanishishga ko‘maklashadi. Ma’naviy tahdidlar va xurujlar, diniy va
siyosiy ekstremizm, boshqa buzg‘unchi g‘oyalardan odamlarni ogoh etadi, ularda mafkuraviy
immunitetni shakllantirishga yordam beradi. Odamlarimizni vatanparvarlik, umuminsoniy va
milliy qadriyatlarga sodiqlik ruhida tarbiyalaydi. Ularni oliy maqsadimiz – ozod va obod
Vatanda, erkin va farovon hayotni barpo etishga ilhomlantiradi, bu maqsadga safarbar etishga,
odamlarga o‘z yaratuvchilik imkoniyatlarini yuzaga chiqarishga ko‘maklashadi.
Ayni paytda ta’kidlash lozimki, O‘zbekistonda targ‘ibiy-tashviqiy, tarbiyaviy ishlar
odamlar ongi bilan manipulyatsiya qilish, odamlar ongini, dunyoqarashini, ma’naviy dunyosini
boyitish yo‘nalishida va maqsadida olib borilmaydi. Aksincha, ular odamlar ongini,
dunyoqarashini, ma’naviy dunyosini boyitish maqsadida olib boriladi. Odamlar ongi bilan
manipulyatsiya qilish ularning ongiga tegishli siyosiy doiralar, tabaqalarning g‘arazli
manfaatlarini ifodalaydigan biryoqlama fikrlarni singdirish, odamlarni bu doiralarga foydali
yo‘sinda fikrlashga o‘rgatishdir. Mafkuraviy kurash, axborot xuruji, odamlarni maxsus
tanlangan, tizimlashtirilgan, noto‘g‘ri talqin qilinadigan, ba’zan ochiqchasiga soxta, yolg‘on
axborotni tarqatishdan maqsad odamlar ongi bilan manipluyatsiya qilishdir. Shu sababdan
ta’lim-tarbiya muassasalarining, ma’naviy tarbiyaning, ma’naviyat targ‘ibot barcha bo‘g‘in
tashkilotlarining asosiy vazifalaridan biri ma’naviy tahdidlarga, mafkuraviy kurashga, axborot
xurujiga qarshi turish qatorida odamlarda, ayniqsa yoshlarda mafkuraviy immunitetni
shakllantirishdir. Bunga odamlarning dunyoqarashi, bilimlari boyishi, asl milliy va umuminsoniy
qadriyatlarini o‘zlashtirishi asosida erishiladi. Qo‘rqitish, soxtalashtirish yoki mavhum, turmush
muammolaridan uzilgan pandu-nasihatlar orqali emas.
G‘oyaviy-mafkuraviy, tarbiyaviy ishlar uzluksiz, rejali, ilmiy asoslangan, dalillangan,
mavjud qiyinchiliklarni xas-pushlamagan holda olib borilishi lozim. Auditoriyaning yoshi,
26
qiziqishlari, madaniy saviyasi hisobga olinishi kerak. Ma’naviy-ma’rifiy ishlarda interfaol
usullardan, zamonaviy axborot kommunikatsiya vositalaridan foydalanish yaxshi samara beradi,
auditoriyani qiziqtiradi. Ma’naviy-ma’rifiy tarbiyada uning individual, zamonaviy va ommaviy
usullarini birga qo‘shib olib borish zarur.
Ma’naviyatni yuksaltirish mexanizmlari yuqorida keltirilgan uslubiy yondashuvlardan
tashqari, qator konkret-siyosiy, huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy,pedagogik, psixologik va
institutsional mexanizmlardan ham tashkil topgan. Ma’naviyatning moddiy-iqtisodiy bazasini
mustahkamlash, yangi madaniyat muassasalari, axborot resurs markazlari, bolalar musiqa va
san’at maktablari, turli ijodiy to‘garaklar, ayniqsa badiiy havaskorlik to‘garaklari sonini
ko‘paytirish ana shunday mexanizmlar guruhidan biridir. Yoshlar va katta yoshdagi kishilar
uchun turli xil ijodiy ko‘rik tanlovlar, ijodiy festivallar, ko‘rgazmalar o‘tkazish, ijodkorlarni
moddiy va ma’naviy rag‘batlantirish, yurtimizning tarixiy shaharlari va tabiati bag‘riga
sayohatlar uyushtirish, ichki turizmni rivojlantirish yana mexanizmlarning bir guruhini tashkil
etadi.
Xalq ijodi, san’ati, havaskorligi, madaniy an’analari, urf-odatlari, xalq o‘yinlari, sayllari,
o‘yinchoqlari, qo‘g‘irchoqlari va boshqa nomoddiy boyliklarini e’zozlab rivojlantirish qatorida
boshqa xalqlar adabiyotiga, san’atiga, madaniyatiga bag‘ishlangan kechalar, tadbirlar, kino va
adabiyot kunlarini tashkil qilish asarlarini o‘zbekchaga ag‘darib, nashr etish ham
ma’naviyatimizni milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida yuksaltirish mexanizmlaridir.
Radio, televideniye, OAVni, internetda o‘z saytlarimizni rivojlantirish ma’naviyatni
yuksaltirishning ta’sirchan va qudratli mexanizmlaridir. Ichki bozorni buzg‘unchi g‘oyalarni
targ‘ib etuvchi chetdan noqonuniy keltirilayotgan “madaniy” mahsulotlardan himoya qilish,
madaniy kontrabandaning oldini olish, bu boradagi huquqiy mexanizmni takomillashtirish ham
ma’naviyatni yuksaltirishning mexanizmlari hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |