Temuriylar davri shaharsozligi
Temuriylar davri shaharsozligida ko’p asrlik me’moriy an’analarni davom ettirganlar. Bu davrda
ham shaharlari to’rtburchak shaklda qurilib, mustahkam mudofaa devoriga, burj va darvozalarga
ega bo’lgan. Har bir shaharda ark va hisor bo’lgan. Uning markaziy qismida, ya’ni ko’chalar
kesishgan joyda yopiq savdo gumbazlari bo’lgan. Juma masjidlari shahar bozoriga yaqin
joylashtirilgan. Madrasalarning oldida ham keng maydon tashkil qilingan. Hunarmandlarning o’z
sohalari bo’yicha ixtisoslashi va aholining tabaqalarga bo’linib yashashi shaharning daha va
mahallalarga bo’linishiga olib kelgan. Bosh ko’chalarda hunarmandchilik va savdo rastalari
bo’lgan.
Aholining turar joylari ilk o’rta asrlardagidan farqli ravishda hovlili bolaxonali va darvozali
qilib qurilgan. Qurilish materiali sifatida xom g’isht va paxsa ishlatilgan. Pishiq g’isht
poydevorlariga va hovlining yuzasiga ishlatilgan. Bu davrlardagi turar joylarning tuzulishi
ko’pincha o’sha davrda yaratilgan mo’’jaz tasviriy san’at asarlaridan olingan. SHuning uchun
oddiy aholining turar joylari haqida ma’lumotlar yetarli emas.
Temuriylar davri shaharsozligida bozor va savdo inshootlari qurilishlariga ham katta
e’tibor berilgan. Temuriylar maqbaralar qurilishiga alohida e’tibor berganlar. Ular marhumlarning
ruhlari, agar ularga to’g’ri munosabat qilinsa, doimo sulolaga homiylik qilib, qo’llab quvvatlab
turadi deb hisoblashgan. Amir Temur ham hokimiyatni qo’lga olgach, Kesh shahrini davlatning
ikkinchi poytaxti sanab, u yerda oilaviy xilxona bunyod qildirgan. U ―Dorus–saodat‖ deb
nomlanib, qurilishi 20 yil davom etgan.
Amir Temurning chingiziy naslidan bo’lgan nabirasi, valiyaxdi deb e’lon qilingan
Muhammad Sulton 1403 yilda to’satdan vafot etgach, buyuk saltanat ramzi sifatida Samarqandga
dafn etishga qaror beradi. Sohibqiron nabirasi qabri ustiga yangi maqbara qurdiradi. Bugungi
kunda u Go’ri Amir nomi bilan mashhur.
Amir Temur vafot etganda temuriylar uni Muhammad Sulton yoniga dafn etadilar. Bu bilan
nabira va uning bobosining tengligi e’tirof etildi, shuningdek bu ularga ehtiromi ramzi ham edi.
Temuriylar davrida qurilgan maqbaralar shakllanish kompozitsiyasi jihatdan ikkiga bo’linadi: Bir
xonali va ko’p xonali binolar. Bir xonali maqbalarning ikki turi bo’lib, ularning biri chortoq
ko’rinishidagi bino bo’lib, ularning to’rt tarafi ham bir xilda quriladi. (Ruxobod maqbarasi),
ikkinchisi esa, gumbazli–peshtoqli binolar bo’lib, ularning kirish qismi mahobatli peshtoq quriladi
(Sulton Saodat, SHamsiddin Kulol va bq.maqbaralar). Ularning go’rxonalari ko’pincha yer ostida
bo’ladi. Ko’p xonali maqbaralar ham turli murakkab ko’rinishlarda bo’lib, ularda qozonxona,
go’rxona, masjid, kitobxona, quduqxona va turli xonalardan iborat bo’lgan (SHohi Zinda, Axmad
Yassaviy va bq.maqbaralar).
69
Do'stlaringiz bilan baham: |