Dilmurod quronov adabiyotshunoslikka kirish

uslub  tushunchalari  haqida.  Adabiy  yo'nalish  tushunchasi.Awalo  shuni  aytish  kerakki,  biz 
«hayotni badiiy  aks  ettirish  prinsiplari»(G.Pospelov)  tarzida  ishlatayotgan  tushuncha  adabiyot 
nazariyasi va estetikaga oid ishlarda «ijod ti pi» (L.Timofeev), «badiiy tafakkur shakli» (I.Sulton), 
«badiiy tafakkur usuli» (Y.Borev) kabi qator atamalar bilan yuritiladi. Lo'nda qilib aytsak, bu 
o'rinda  gap  adabiy  asarlarni  ularda  yaratilgan  badiiy  voqelikning  real  voqelikka  munosabatiga 
ko'ra ikkita katta guruhga (realistik va norealistik) ajratish ustida boradi. Shunisi ham borki, guruhga 
ajratish  prinsiplarida  ham  muayyan  farqlar  mavjud.  Xususan,  L.Timofeev  bunda  quyidagicha 
fikrga  tayanadi:  «...  biz  realistlar  deb  ataydigan  yozuvchilarning  ijodida  oldingi  planga  biz  aks 
ettirish  deb  atagan  ibtido,  ya'ni  voqelikdagi  hodisalarni  ular  hayotda  qanday  bo'lsa 
o'shandayligicha ko'rsatishga intilish yetakchilik qiladi; shunisi bilan ular yozuvchining voqelikka 
bevosita  monandlikdan  chekinishiga  imkon  beruvchi  qayta  yaratish  ibtidosi  ustivorlik  qilgan 
obrazlardan farqlanadi» (Тимофеев Л.И. Основы теории литературы.— М.,1966.— С. 101). 
Ko'ramizki,  L.Timofeev  ijod  jarayonida  «aks  ettirish»  va  «qayta  yaratish»  amallari  nisbatidan 
kelib  chiqadi-da, ijodning  realistik va  romantik  tiplari  haqida  so'z  yuritadi. Biroq, bizningcha, 
«voqelikni  aslidagicha  tasvirlashga  intilish»  talabi  realistik  adabiyot  imkoniyatlarini  toraytirib 
yuborishi,  deylik,  uning  badiiy  arsenaliga  shartli  obrazu  vositalarning  kirib  kelishiga  to'sqinlik 
qilishi  tabiiy  (realistik  adabiyotning  hozirgi  holati  buning  aksini  ko'rsatayotir)  bo'lur  edi.  Boz 
ustiga, har qanday badiiy asarda «aks ettirish» va «qayta yaratish» amallarining natijasinamoyon 

---

bo'lishini L.Timofeevning o'zi ham e'tirof etadi. Zero, badiiy ijod estetik faoliyat ekan, faoliyat 
predmeti  (hayot  materiali)  ijodiy  qayta  ishlanib  qayta  yaratilganidagina  chinakam  san'at  asari 
dunyoga  keladi.O'ylashimizcha,  mazkur  masalada  G.Pospelov  tutgan  mavqe  realizmni 
birmuncha  kengroq  tushunish  imkonini  berishi  bilan  diqqatga  molikdir.  Sababki,  G.Pospelov 
realistik  adabiyot  tabiatini  isarda  yaratilgan  xarakterlardan  kelib  chiqib  tushuntiradi.  Olimning 
Ikricha,  realistik  asarda:  «...  yozuvchi  o'z  qahramonlarini  o'zlari  ^ashagan  davr  va  muhit 
ijtimoiy  munosabatlari  asosida  shakllangan  jtimoiy    xarakterlari    xususiyatlariga,      ularning  
ichki    mantiqiga  iuvofiq  tarzda  harakat  qilish(istash,  o'ylash,  his  etish,  gapirish)ga  tajbur 
qiladi».  Buning  aksi  o'laroq,  hayotni  badiiy  aks  ettirishning  orealistik  («normativ»)  prinsipiga 
tayanilgan  asarda  esa:  «...  yozuvchi  'z  personajlarini  o'z  xarakterlarining  real,  tarixan  konkret 
[ususiyatlari  va  imkoniyatlariga  muvofiq  tarzda  emas,  balki  o'sha  arakterlarning  yozuvchi 
qarashlari  va  ideallari  asosida  hissiy  idrok  tilgan,  tarixiy  konkretlilikdan  uzilgan    mohiyatiga 
muvofiq tarzdaarakat qilish (istash, o'ylash, his etish, gapirish)ga majbur qiladi» оспелов Г.Н. 
Проблемы  исторического  развития  гературы.-М.,1972.-С.258—270).  E'tiborli  jihati 
shundaki,  i  xil  yondashuvda  badiiy  voqelikdagi  epik  tafsilotlaru  detallarning  ar  vaqt  ham 
hayotiy (ya'ni real voqelikdagiga monand) bo'lishi lab qilinmaydi. Zero, bu o'rinda bosh mezon 
- personajlarning mkret ijtimoiy sharoitda shakllangan xarakterlari ichki mantiqidan Jib chiqqan 
holda harakat qilishidir.Demak, hayotni badiiy aks ettirishning realistik prinsipi krakterlarning 
ularni  shakllantirgan  ijtimoiy-tarixiy  sharoitga,  b'proq  shu  sharoit  bilan  belgilanuvchi  xarakter 
mantiqiga  muvofiq  Irakat  qilishlarini  taqozo  qiladi.  Masalan,  Razzoq  so'fi  xonadonida  •yaga 
yetgan,  xarakter  xususiyatlari  shu  muhit  tomonidan  tgilangan  Zebi  romanda  o'z  xarakter 
mantiqiga muvofiq harakat qiladi: uning mingboshiga unashilganidan so'ng, kelin bo'lib tushgach 
yoki  suddagi  xatti-harakatlari  shunday  deyishga  asos  beradi.  Xuddi  shu  gapni  A.Qodiriyning 
Ra'nosiga nisbatan ham aytishimiz mumkin (buni o'zingiz asoslashga urinib ko'ring). Norealistik 
asarda esa  qahramon  o'zining  konkret  sharoitda  shakllangan  xarakteri  mantiqidan  kelib  chiqib 
harakat  qilmaydi,  balki  yozuvchining  qarashlari  va  idealiga  mos  tarzda  harakatlantiriladi 
(masalan,  Farhod).Hayotni  badiiy  aks  ettirish  tamoyillari  30-40-yillar  adabiyotshunosligida 
«metod»  deb  yuritilib,  unga  ko'ra  badiiy  adabiyotda  ikkita  -  realistik  va  norealistik  ijodiy 
metodlar mavjud deb sanalgan. Keyinroq metod atamasi ostida badiiy asarning g'oyaviy mazmuni 
bilan  bog'liq  bo'lgan  hayot  materialini  tanlash,  badiiy  idrok  etish  va  baholash  prinsiplari 
tushunila boshlangan. Ya'ni metod endi badiiy tafakkur tarzi sanalib, u badiiy adabiyot e'tiborini 
voqelikning  u  yoki  bu  qirralariga  qaratishi,  tipiklashtirishi  va  baholashida  namoyon  bo'luvchi 
hodisa  sanalgan.  Anglashiladiki,  atamadagi  keyingi  ma'no  ko'chishi  adabiyotning  mafkura 
quroliga  aylanishini  ilmiy  asoslash  jarayonida  sodir  bo'lgandir.  Shunday  bo'lsa-da,  atamaning 
keyingi  ma'noda  qo'llanishi  badiiy  ijoddagi  ikki  muhim  unsur  -  metod  va  uslubni  alohida 
kategoriyalar  sifatida  tushunish  va  tushuntirish  imkonini  berishi  bilan  ahamiyatlidir.  Badiiy 
tafakkur  tarzini  anglatuvchi  metod  gnoseologik  (ya'ni  badiiy  bilish  bilan  bog'liq)  kategoriya 
bo'lsa, uslub antropologik (ya'ni ijodkor shaxsi bilan bog'liq) kategoriyadir. Bundan ko'rinadiki, 
metod  g'oyaviylik  hodisasi  bo'lsa,  uslub  badiiylik  hodisasidir.  Uslub  ijodkorning  ijodiy 
individualligini belgilaydi, ijodiy individuallik esa u yaratgan badiiy asarning barcha sathlarida 
(badiiy  matnning  tuzilishi  -  ritorika,  badiiy  voqelikni  yaratish  prinsiplari  -  poetika)  namoyon 
bo'ladi.  «Uslub  -  odam»  degan  qarashning  vujudga  kelishi  bejiz  emas:  asar  o'zida  ijodkor 
shaxsini  ifodalar  ekan,  buni  uslubdanamoyon  etadi.  Aytaylik,  A.Qahhorga  xos  jumla  tuzish, 
A.Qahhorga xos rivoya, A.Qahhorga xos badiiy detallar funksionalligi, A.Qahhorga xos syujet 
qurilishi deya olishimizning boisi shundaki, bularning bari A.Qahhor uslubi bilan, uning ijodiy 
o'ziga  xosligi  bilan  izohlanadi.Adabiy  yo'nalish  tushunchasi  biz  yuqorida  to'xtalgan  hayotni 
badiiy  aks  ettirish  prinsiplari,  metod  va  uslub  tushunchalari  bilan  bevosita  bog'liqdir.  Adabiy 

---

yo'nalish  badiiy  tafakkur  tarzi,  metod  va  uslub  kesishgan  nuqtada  yuzaga  keluvchi 
tushunchadir.  Gap  shundaki,  muayyan  davrda  yashagan  bir  qator  ijodkorlar  yaratgan  ko'plab 
asarlarda  tipologik  umumiylik  mavjud.  Tipologik  umumiylik  hayot  materialini  tanlash,  uni 
badiiy  idrok  qilish  va  baholash  prinsiplarida,  asarlarning  badiiy  shakl  xususiyatlari,  uslubiy 
jihatlarida  o'zini  namoyon  etadi.  Uzluksiz  adabiy  jarayonning  muayyan  bosqichlarida 
kuzatiluvchi badiiy  ijodning g'oyaviy-estetik  tamoyillari  asosidagi  umumiylik  adabiy  yo'nalish 
haqida  gapirish  imkonini  beradi.  Adabiy  yo'nalish  adabiy  jarayonning,  badiiy  tafakkur 
tafraqqiyotining  muayyan  bosqichini  nazariy  jihatdan  umumlashtirish  orqali  uning  mohiyatini 
anglash imkonini beravchi muhim adabiy-estetik kategoriyadir. Shuni ham unutmaslik kerakki, 
tipologik  umumiylik  bir  yo'nalishga  mansub  ijodkorning  ham  g'oyaviy,  ham  estetik  jihatdan 
o'ziga  xosligini  inkor  qilmaydi.  Ya'ni  bir  yo'nalish  doirasidagi  asarlarda  turlicha  ideallarning, 
dunyoqarashning aks etishi tabiiy hodisadir. Masalan, romantizm yo'nalishiga mansub bo'lmish 
Bayron  bilan  Gyote  asarlarida  aynan  bir  xillikni  izlash  xato,  ulardagi  yaqinlik  chuqur 
qatlamlarda,  katta  o'lchovdagina  namoyon  bo'ladi.Demak,  bir  adabiy  yo'nalish  doirasida  turli 
oqimlar  kuzatilishi  mumkin.  Zero,  adabiy  oqim  adabiy  yo'nalishning  bir  ko'rinishi,  o'ziga  xos 
bir varianti sanaladi. Adabiy yo'nalish va oqimdan farq qilaroq, adabiy maktab deganda, nazariy 
jihatdan  anglangan  ijodiy  dasturiga  ega  bo'lgan,  tashkiliy  tuzilma  sifatida  shakllangan 
ijodkorlarguruhi tushuniladi. Masalan, XX asr boshlari rus adabiyotidagi futuristlar, akmeistlar 
shu  xil  maktab  sifatida  ko'rsatilishi  mumkin.Adabiyotshunoslikda  adabiy  yo'nalishlarni 
ajratishda  turlichalik  bor.  Jumladan,  ayrim  adabiyotshunoslar  adabiy  yo'nalish  deganda, 
anglangan  g'oyaviy-estetik  tamoyillarga,  turli  darajada  amal  qilinuvchi  ijodiy  dasturga  ega 
bo'lishlikni  shart  qilib  qo'yadilar.  Biroq  bu  xil  yondashuv  chalkashliklar  keltirib  chiqarishi, 
mohiyatan bir xil adabiy hodisalarni turli atamalar bilan nomlashni keltirib chiqaradi. Masalan, 
bu  holda  klassisizmni  adabiy  yo'nalish,  romantizmni  adabiyot  taraqqiyotidagi  bosqich  deb 
ataladiki,  bu  unchalik  maqbul  emas.  Biz  adabiy  yo'nalishlarni  Y.Borev  qarashlaridan  kelib 
chiqqan  holda  ajratishni  maqbul  deb  bilamiz.  Unga  ko'ra,  o'tmish  adabiyotidagi  (mifologik 
realizm, o'rta asrlar simvolizmi, uyg'onish davri realizmi, barokko, klassisizm, ma'rifatparvarlik 
realizmi, sentimentalizm, romantizm, tanqidiy  realizm)  hamda  XX  asr  adabiyotidagi  (realizm, 
sotsialistik  realizm, syurrealizm, ekzistensializm)  yo'nalishlar  ajratilishi  mumkin.Tayanch so'z